Мавзу: ибн синонинг мантиқий қарашлари режа

МАВЗУ: ИБН СИНОНИНГ МАНТИҚИЙ ҚАРАШЛАРИ
Режа:

1. 
   Урта осиёлик буюк қомусий олим
   
2. 
   Олимнинг фалсафага оид энг йирик ва муҳим асари
   
3. 
   Ибн сино тушунчасида билимларни чуқур ўрганиш
   

Абу Али ибн Сино (тоʻлиқ исми: Абū ʻАлī ал-Ҳусайн ибн ʻАбд Аллāҳ ибн Сīнā ал-Балкҳī; арабча: أبو علي الحسین بن عبدالله بن سینا) — оʻрта осиёлик буюк қомусий олим[5], бошқа манбаларда эса, бухоролик форс[6] олими, табиб ва файласуф деб юритилган. 980-йилнинг 18-июнида Бухоро яқинидаги Афшона қишлогʻида тугʻилган ва 1037-йилнинг 16-августида Ҳамадонда вафот этган. Гʻарбда Авиценна (ингл. Авиcэнна) номи билан машҳур.

Ибн Синонинг отаси Абдуллоҳ Балх шаҳридан боʻлиб, Сомонийлар амири Нуҳ ибн Мансур (967—997) даврида Бухоро томонига коʻчиб, Ҳурмайсан қишлогʻига молия амалдори этиб тайинланади. У Афшона қишлогʻида Ситора исмли қизга уйланиб икки оʻгʻил фарзанд коʻради. Оʻгʻилларининг каттаси Ҳусайн (Ибн Сино), кенжаси Маҳмуд эди. Ҳусайн 5 ёшга киргач, Ибн Синолар оиласи пойтахт — Бухорога коʻчиб келади ва уни оʻқишга берадилар. 10 ёшга етар етмас Ибн Сино Қурʼон ва адаб дарсларини тоʻла оʻзлаштиради. Айни вақтда у ҳисоб ва алжабр билан ҳам шугʻулланади, араб тили ва адабиётини мукаммал эгаллайди. Ибн Синонинг илм соҳасидаги дастлабки устози Абу Абдуллоҳ Нотилий эди. У эл орасида ҳаким ва файласуф сифатида машҳур боʻлгани учун отаси Ибн Синони унга шогирдликка берди. Нотилийнинг қоʻлида олим мантиқ, ҳандаса ва фалакиётни оʻрганди ва баʼзи фалсафий масалаларда устозидан ҳам оʻзиб кетди. Ибн Синонинг ақл-заковатини коʻрган устози отасига уни илмдан бошқа нарса билан шугʻуллантирмасликни тайинлайди.
Журжондалик вақтида Ибн Сино ҳам илмий ижод билан шугʻулланди, ҳам табиб сифатида фаолият коʻрсатди. Бу ерда у шогирдининг илтимосига коʻра, мантиқ, фалсафа ва бошқа фанларга оид бир нечта рисола ёзди ва энг муҳими „Тиб қонунлари“нинг дастлабки қисмларини яратди.
Турли манбаларда унинг 450 дан ортиқ асар ёзганлиги қайд этилган, лекин бизгача уларнинг 242 (160) таси етиб келган. Шулардан 80 таси фалсафага, 43 таси табобатга оид боʻлиб, қолганлари мантиқ, психология, табииёт, астрономия, математика, мусиқа, кимё, ахлоқ, адабиёт ва тилшуносликка багʻишланган.
Олимнинг фалсафага оид энг йирик ва муҳим асари „Китоб аш-шифо“дир. У 4 қисмдан иборат ва унинг 1-қисми мантиққа бағишланади: 1) мантиқ — 9 қисмга боʻлинган:
алмадҳал — мантиққа кириш;
ал-мақулот — турлари;
ал-иборат — интерпретация;
ал-қиёс — силлогизм;
ал-бурҳон — исбот, далил;
ал-жадал — тортишув, диалектика;
ас-сафсата — софистика;
алхитоба — риторика;
аш-шеʼр — поэтика (шеʼр санʼати);
Ибн Синонинг яна бир фалсафий асари „Китоб аннажот“ „Китоб аш-шифо“ нинг қисқартирилган шакли боʻлиб, у ҳам қисман жаҳоннинг бир неча тилларига таржима қилинган. Олимнинг фалсафий қарашлари яна „Ал-ишорат ваттанбиҳот“ („Ишоралар ва танбиҳлар“), „Ҳикмат алмашриқийн“ („Шарқчилар фалсафаси“), „Китоб ал-ишорат фильмантиқ ва лҳикмат“ („Мантиқ ва фалсафанинг ишоралари“), форс тилида ёзилган „Донишнома“ („Билим китоби“) ва бошқа турли ҳажмдаги фалсафий рисолаларда ҳамда „Тайр қиссаси“, „Саломон ва Ибсол“, „Ҳайй ибн Яқзон“, „Юсуф қақида қисса“ каби фалсафий мазмунли бадиий қиссаларда оʻз аксини топган.
Инсон ақли турли фанларни оʻрганиш ёрдамида бойийди, ривож топади. Ибн Сино тушунчасида билимларни чуқур оʻрганиш орқали худони билиш мумкин деган фикр ётади. У мавжуд билимларни эгаллаган инсонгина ҳақиқий мусулмон боʻла олади, деб тушунади. Ибн Сино мантиқни илмий билишнинг, мавжудотни оʻрганишнинг илмий усули деб билади. „Мантиқ, — деб ёзади Ибн Сино — инсонга шундай бир крида берадики, бу крида ёрдамида инсон хулоса чиқаришда хатолардан сақланади“. У мантиқий усуллар, таʼрифлаш, ҳукм, хулоса чиқариш, исботлаш масалаларини чуқур оʻрганди, мантиқ фанини Форобийдан соʻнг билишнинг тоʻгʻри методи сифатида ривожлантирди.
Ибн Сино метафизика фани тушунчасида Арасту изидан борган. Ал Фаробийдан кейин у мавжудлик ва мавжуд эмаслик ўртасидаги фарқни бошқаларга нисбатан ҳамда мавжудлик ва мавжуд эмаслик ўртасидаги фарқни ўзига нисбатан кўрсатади. Ибн Сино Яратганнинг абадий эканлигини таъкидлайди. Абадийлик тушунчасини Ибн Сино эманациянинг нооплатоник тушунчаси ёрдамида тушунтириб, шу орқали у бошланғич ягоналикдан кўплик жонзотлар дунёсига ўтишни мантиқий ёритиб берган. Бироқ, коинотга бир киши келиб чиқишининг якуний натижаси сифатида эмас, балки барча ихтиёрий мавжудоднинг зарур элементи сифатида қараб, нооплатоник тушунчадан фарқли равишда, эманация жараёнини самовий осмон олами билан чегаралаб қўйди. Коинот уч оламга бўлинган: моддий дунё, яралмаган абадий қиёфа дунёси ва дунёнинг барча хилма-хилликларини ўзида жалб қилган дунё. Инсон танаси ва қалб бирлиги тирик жонни ҳосил қилади; фалсафий фикрловчи инсонга ақлли қалбни қабул қилишга мойил тана асос бўлади. Мутлоқ ҳақиқатга фикрлаш жараёнининг энг юқори нуқтасида ҳозир бўлувчи ички ҳиссиёт орқали эришилади.
Абу Жафар Муҳаммад ибн Муҳаммад Носируддин ат-Тусий (1201-1274) - ХИИИ аср форс математик ва астрономи, Камолиддин ибн Юнуснинг шогирди, ўта серқирра олим, фалсафа, жўғрофия, мусиқа, оптика, тиббиёт, минерологияга оид асарлар муаллифи. Юнон илми билимдони бўлган, Евклид, Архимед, Автолик, Феодосий, Менелай, Аполлоний, Аристарх, Гипсикл, Птоломейларнинг асарларини шарҳлаган.
Носируддин ат-Тусий 1201 йил Хуросоннинг Тус шаҳрида туғилган ва Қуръон, ҳадислар, шиит ҳуқуқшунослиги, мантиқ, фалсафа, математика, тиббиёт ва астрономияни ўрганиб, ўша ерда ёшлигидан таҳсил олишни бошлайди.
Тусийнинг меросига юзланар эканмиз, биз яна бир бор дунё ва дунё маданиятининг бирлигида вақтларнинг узвий боғланишига амин бўламиз. Шундай қилиб, у ўз асарларида осмон механизмини асос қилди. 400 йил ўтгач, улар ғарбий оврупа олимлар томонидан қайта кашф қилинган. Болалар астрономи Тихо Браге (1546-1601) Тусийнинг ҳисоб-китобларини қайтариб, 700 дан зиёд юлдузлар каталогини тузган. Брагенинг илмий иши асосида И. Кеплер осмон механикасини яратган. И. Ньютон уларнинг меҳнатларига таянган ҳолда, механиканинг таянч қонунларини яратган. Тусийнинг математик меҳнатлари Италия, Англия, Франция - оврупа Уйғониш даврининг бош марказларида нашрдан чиққан.
Тусийнинг жаҳон илм-фанига қўшган аҳамиятли ҳиссаларидан бири бутун Шарқда танилган Мароғадаги астрономик расадхонасининг яратилишидир. Расадхона 1259 йил ҳозирги Жанубий Озарбайжон ҳудудида, Исломобод Республикасидаги Эронда ташкил этилган.
Ат-Тусий Хулагуга расадхона қурилиши масаласида мурожаат қилади, аммо қурилиш ҳаражатлари жуда катта туйилади. Шунда ат-Тусий Хулагуга аскарлар уйқуга кетган вақт тоғдан мис тоғорани улоқтиришни тавсия қилади. Тоғора тоғдан тушиб, катта шовқин кўтаради ва аскарлар саросимага тушади ва ат-Тусий шундай дейди: “Биз бу шовқиннинг сабабини биламиз, аскарлар эса билмайди; биз хотиржаммиз, улар эса ҳавотирда; шунингдек, биз осмон ҳодисаларидан бохабар бўламиз, биз ерда хотиржам бўламиз”. Бу сўзлар Хулагуни ишонтиради ва расадхона қурилишига 20 динор ажратади. Ат-Тусийнинг илтимосига биноан, Хулагу аскарлардан уларнинг қўлига тушган олимларни ўлдирмай, Мароғага олиб келишларига буйруқ беради, бу ерга мўғуллар қўлларига тушган барча қўл ёзмалари-у, астрономик мосламаларни келтиришган.
Ат-Тусий - фаннинг бир қатор бошқа соҳаларидаги рисолалар муаллифи. Унинг физикага доир “Евклид “Оптика”сига ишлов”, “Камалак ҳақида”, “Жазирама ва қаҳратон ҳақида” каби рисолалари машҳур. У ал-Беруний ва бошқа олимларнинг меҳнати асосида минералогик асар тузган. Ат-Тусий тиббиётга оид бир қатор китоблар ёзган, жумладан, Ибн Синонинг “Қонун”ига шарҳ ҳам ёзган. Унинг бир қатор рисолалари мантиқ, фалсафа ва ахлоққа бағишланган. У, шунингдек, бир қатор илоҳиёт асарлари ва молия ҳақида рисолалар ёзган.
Тусий тарихга қомусий аллома сифатида кирди. Унинг математика ва астрономияга оид «Алгебра ва алмуқобаладаги ҳисоблаш масалалари ҳақида рисола», «Астрономиядан Носириддиннинг эсдаликлари», физикага оид «Нурнинг синиши ва қайтиши ҳақидаги рисола», «Иссиқ ва совуқ ҳақидаги рисола», бошқа фанлар соҳасида Хулогухонга бағишланган «Тансиқномаи Элхоний» («Элхон минералогияси»), педагогикага оид «Ахлоқи Носирий», мантиқ бўйича ёзган «Асос ал-иқтибос» («Билим олишнинг асослари») ва бошқа асарлари қимматли мерос ҳисобланади.