Inflyatsiya va uning ko'rsatkichlari
Inflyatsiya ("inflyatsiya" - italyancha "inflatio" so'zidan kelib chiqib, "shishiradi" degan ma'noni anglatadi) - bu narxlarning umumiy darajasidagi barqaror o'sib boruvchi tendentsiya.
Ushbu ta'rifda quyidagi so'zlar muhimdir:
barqaror, bu inflyatsiya uzoq jarayon, barqaror tendentsiya degan ma'noni anglatadi va shuning uchun uni narxlarning ko'tarilishidan ajratish kerak;
umumiy narx darajasi. Bu inflyatsiya iqtisodiyotdagi barcha narxlarning oshishini anglatmaydi. Ayrim tovarlarning narxi boshqacha bo'lishi mumkin: ko'tarilish, pasayish, o'zgarishsiz qolish. Umumiy narx indeksining oshishi muhim, ya'ni. YaIM deflyatori.
Inflyatsiyaning teskarisi deflyatsiya bo'lib, narxlarning umumiy darajasidagi barqaror pasayish tendentsiyasidir. Dezinflyatsiya tushunchasi ham mavjud, ya'ni inflyatsiya darajasi pasayadi.
Inflyatsiyaning asosiy ko'rsatkichi inflyatsiya darajasi (yoki darajasi) bo'lib, u joriy va o'tgan yildagi narxlar darajasining o'tgan yilning narx darajasiga nisbati foizida hisoblanadi:
bu erda P t - joriy yildagi narxlarning umumiy darajasi (YaIM deflyatori), P t - 1 esa o'tgan yildagi narxlarning umumiy darajasi (YaIM deflyatori). Shunday qilib, inflyatsiya darajasi ko'rsatkichi umumiy narxlar darajasining o'sish sur'atini emas, balki umumiy narxlar darajasining o'sish sur'atini tavsiflaydi.
Ko'tarilgan narxlar pulni sotib olish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Pulning xarid qobiliyati (qiymati) deganda bitta pul birligiga sotib olinishi mumkin bo'lgan tovarlar va xizmatlar miqdori tushuniladi. Agar tovarlar narxi ko'tarilsa, unda bir xil miqdordagi pul uchun avvalgidan kamroq tovar sotib olishingiz mumkin, shunda pulning qiymati pasayadi.
Inflyatsiya turlari
Belgilangan belgilarga qarab inflyatsiyaning har xil turlari farqlanadi. Agar mezon inflyatsiya darajasi (darajasi) bo'lsa, unda taqsimlang: o'rtacha inflyatsiya, past inflyatsiya, yuqori inflyatsiya va giperinflyatsiya.
Mo''tadil inflyatsiya yiliga foizlarda o'lchanadi va uning darajasi 3-5% (10% gacha). Inflyatsiyaning ushbu turi zamonaviy iqtisodiyot uchun normal hisoblanadi va hatto mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish uchun rag'batlantiruvchi hisoblanadi.
Galloping inflyatsiyasi ham yiliga foizlarda o'lchanadi, ammo uning darajasi ikki raqamda ifodalanadi va rivojlangan davlatlar uchun jiddiy iqtisodiy muammo hisoblanadi.
Yuqori inflyatsiya oyiga foizlar bilan o'lchanadi va yiliga 200-300% yoki undan ko'pni tashkil qilishi mumkin (iltimos, aralash foiz formulasi yil davomida inflyatsiyani hisoblash uchun ishlatiladi), bu ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlarda va o'tish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda kuzatilmoqda.
Hiperinflyatsiya, haftada va hatto kuniga foiz bilan o'lchanadi, darajasi oyiga 40-50% yoki yiliga 1000% dan oshadi. Giperinflyatsiyaning klassik namunalari - Germaniyada 1922 yil yanvar - 1924 yil dekabrdagi, narxlar darajasining o'sish sur'ati 1012 bo'lgan va Vengriyada (1945 yil avgust - 1946 yil iyul), bu erda yil davomida narx darajasi o'rtacha oylik o'sish bilan 3,8 * 1027 martaga oshgan. 198 marta.
Agar inflyatsiyaning namoyon bo'lishi mezon bo'lsa, unda ular aniq: ochiq (ochiq) inflyatsiya va bostirilgan (yashirin) inflyatsiyani ajratadi.
Ochiq (aniq) inflyatsiya narxlarning umumiy o'sishida kuzatiladi.
Buzilgan (yashirin) inflyatsiya, narxlar davlat tomonidan o'rnatilganda va muvozanat bozoridan pastroq darajada (tovar bozorida talab va taklif nisbati bilan belgilanadigan) yuzaga keladi (1-rasm). Yashirin inflyatsiya namoyon bo'lishining asosiy shakli tovarlarning etishmasligi.
PM - bu talabning taklifga teng bo'lgan muvozanatli bozor narxi, PG - bu davlat tomonidan belgilangan narx, YS - yalpi mahsulotning miqdori (ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan va sotuvga qo'yiladigan mahsulotlar miqdori), YD - jami talabning miqdori (siz sotib olmoqchi bo'lgan mahsulotlar miqdori). iste'molchilar). YD va YS o'rtasidagi farq etishmovchilikdan boshqa narsa emas. Yashirin inflyatsiya namoyon bo'lishining asosiy shakli tovarlarning etishmasligi, defitsit inflyatsiyaning namoyon bo'lish shakli hisoblanadi, chunki inflyatsiyaning o'ziga xos xususiyatlaridan biri pulning sotib olish qobiliyatining pasayishi hisoblanadi. Tanqislik pul umuman sotib olish qobiliyatiga ega emasligini anglatadi, chunki odam o'zi bilan hech narsa sotib ololmaydi.
Mahsulot guruhlariga narxlarning notekis o'sishi foyda me'yorlarida tengsizlikni keltirib chiqaradi, resurslarning iqtisodiyotning bir sektoridan ikkinchisiga (Rossiyada sanoat va qishloq xo'jaligidan savdo va moliya-bank sektoriga) oqib chiqishini rag'batlantiradi.
Inflyatsiya turlari:
Talab inflyatsiyasi - yalpi talabning ishlab chiqarishning real hajmi (tovarlar taqchilligi) ga nisbatan ortishi natijasida hosil bo'ladi.
Ta'minot (tannarx) inflyatsiyasi - narxlarning oshishi ishlab chiqarish resurslaridan to'liq foydalanilmayotgan sharoitda ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi bilan izohlanadi. Mahsulot birligiga xarajatlarning ko'payishi ishlab chiqaruvchilar tomonidan mavjud narx darajasida taklif etilayotgan mahsulotlar hajmini pasaytiradi.
Balansli inflyatsiya - turli xil tovarlarning narxi bir-biriga nisbatan o'zgarishsiz qoladi.
Balanssiz inflyatsiya - har xil tovarlarning narxi bir-biriga nisbatan har xil nisbatda o'zgarib turadi.
Bashorat qilingan inflyatsiya - bu iqtisodiy sub'ektlarning kutishlari va xatti-harakatlarida hisobga olinadigan inflyatsiya.
Rejalashtirilmaydigan inflyatsiya - bu aholi uchun kutilmagan hodisaga aylanadi, chunki narxlar darajasining o'sish sur'ati kutilganidan yuqori bo'ldi.
Moslashtirilgan iste'molchilar taxminlari - iste'molchilar psixologiyasining o'zgarishi. Ko'pincha kelajakda mumkin bo'lgan inflyatsiya haqida ma'lumot tarqalishi natijasida yuzaga keladi. Tovarlarga talabning ortishi tadbirkorlarga ushbu tovarlarga narxlarni oshirishga imkon beradi.
Inflyatsiyani bostirish davlatning faol aralashuvi bilan tashqi narxlar barqarorligi bilan tavsiflanadi. Narxlarni ko'tarishni ma'muriy taqiqlash odatda tovarlarning etishmasligiga olib keladi, ular uchun narxlar hukumatning aralashuvisiz ko'tarilishi kerak edi, bu nafaqat talabning dastlabki o'sishi tufayli, balki taklifning pasayishi natijasida yuzaga keladi. Ishlab chiqaruvchilar yoki iste'molchilar uchun narx farqlarini davlat tomonidan subsidiyalash taklifni kamaytirmaydi, balki qo'shimcha ravishda talabni rag'batlantiradi.
Inflyatsiyaning iqtisodiyuotdagi tasiri
Inflyatsiyapul pul qadirsizlanishini bildiradi. Inflyatsiya har yili rivojlngan mamlakatlarda o’rtacha 7% tashkil qiladi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflyatsiyani hisobga olgan holda amalga oshiradi.
Inflyatsiya (lotincha so’z bo’lib shishish, bo’rtish, ko’tarilish degan ma’nolrni anglatadi). Pulning qadrsizlanishi tovar pul muvozanatining buzulishi natijasida muomalada xo’jalik aylanmasi extiyojlaridan ortiq darajada pul qog’oz pullar miqdorining ko’payib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida Tovar bilan ta’minlanmagan pullarning paydo bo’lishi. Investitsiya birinchi galda sifati yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining ko’tarilishi ko’kinishida shuningdek, oltin va chet el valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi shaklida yuz beradi. Tovar ishlab chiqarishning to’lov qobiliyatiga ega talab o’sishidan ortda qolishi, bozorda talabga javob bermaydigan tovarlarning ko’payib ketishi, byudjet kamomadlarin qoplash uchun qoshimcha pul emissiyasi, investitsiyalarning emissiya hisobidan moliyalashtirish, monopol narxning mavjudligini narxni oshib ketishidan tovarlarni keragidan ortiq harid etish, mamlakatga qadrszlangan chet el valyutasining ko’plab kirib kelishi va boshqa omillar inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Inflyatsiya jarayoni narxlarning o’sishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishi, makroiqtisodiy beqarorlik natijasidir. Inflyatsiya termini dastlab 1861-65 yillarda shimoliy Amerikada, so’ngra Fransiya va Germaniyada qo’llanilgan. Tovar pul muvozanatiga ko’ra, pul masasi (M) pul miqdori (t) pul aylanishi tezligi (V) ga kopaytmasi bo’lib, bu tovar massasi (T) ga ya’ni bir tovar narxining (R)tovarlar miqdori (Q)ra kopaytmasiga teng bo’lishi kerak. Bunda M=T yoki mV=PQ tengligi hosil bo’ladi . Agar pul ko’payib ketsa M>T , ya’ni pulning bir qismi ortiqcha bo’ladi. Agar pul miqdori o’zgarmaganda tovar miqdori qisqarib ketsa T
Oltin va kumush muomalada bo’lgan sharoitlarda inflyatsiya yuz bermaydi, chunki ular boylik belgisini emas, balki real boylikdir. Pullarning zarur miqdori uning xazinalik vazifasi orqali boshqarib turiladi. Agar tangalar harid uchun zarur bolganidan ortiq bo’lsa, ortiqcha pul xazina sifatida to’planadi va bunda ular qadirsizlanmaydi. Bozorda tovarlar ko’payib pulga ehtiyoj bo’lganda ular jamg’armadan olinib yana savdo muomalalarida qatnashadi. Qog’oz pullar real boylik emas, balki unung ramzidir. Qog’oz pullar boylik vazifasini o’tay olmaydi va ularning ortiqchaligi inflyatsiyaga sabab bo’ladi. Shu sababli pul jamg’armalarini ko’ chmas mulk yoki qimmatbaho buyumlar soyib olish yo’li bilan saqlash ishonchliroq hisoblanadi. Garb ilmiy manbaalarida yillik inflyatsiya sur’ati 10% gacha bo’lganda qisman (mo’tadil) hisoblanib, ijtimoiy mushkullik deb qaralmaydi. Aksincha, u muayyan darajada iqtisodiyotni jadallashtirishga turtki beradi. Pekin inflyatsiya sur’ati 10% dan oshganda juda xavli tus oladi. Ayniqsa giperinflyatsiyada narxlar bir necha foiz emas balki bir necha barobarga oshib iqtisodiyotni izdan chiqaradi.
Inflyatsiyaning ochiq va yashirin (bostirma) usullari mavjud. Ochiq inflyatsiya erkin narxlar amal qiluvchi bozorlarda kuzatiladi. Narxlarning notelis o’sishi bozor mexanizimini buzadi, lekin uni yo’qotmaydi. Iqtisodiyot bozor o’zgarishlariga o’zaks ta’sirini ko’rsataveradi va turli bozorlar muvozanat yo’nalishiga o’zi moslashadi.
Yashirin inflyatsiya sharoitida vaziyat boshqacha bo’lib, davlat narxlar oshishidan xavotirga tushib bunga qarshi kurashga kiradi, daromad va narxlar ustidan, ularni muayyan darajada muzlatgan holda yalpi ma’muriy nazorat o’rnatadi. Yashirin inflyatsiya bozorning o’z-o’zini tartibga solish mexanizmini izdan chiqaradi. Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xarajatlari yuqori bo’lgan sohalarga capital yotqizishdan manfaatdorlikni yo’qqa chiqaradi. Shu sababli bu sohadankapitalning qoldiqlari gham chiqib ketishga harakat qiladi va tovarlar taqchilligiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotida taqchillik narxlarning ko’tarilishiga sabab bo’ladi.
Ochiq inflyatsiyaning quyidagi shaklaari mavjud: talab inflyatsiyasi harajatlar inflyatsiyasi, tuzilmaviy inflyatsiya va boshqa inflyatsiyaning bu turlari bozorning o’zitomonidan yaratiladi.
Bozor sharoitida ochiq, muvozanatlashgan inflyatsiya yuz beradi bunda pariteta (nisbati) o’zgarmaydi, harajatlar ortishiga qarab narxning o’sishi firmalarning foyda olib ishlashini ta’minlaydi.
Inflyatsiya pul qadrini tushurib, uning iqtisodiy ahamiyatiga putur yetkazadi, shu bois davlat harajatlarini qisqartirish, soliqlarni oshirish, pul emissiyasini cheklash, monopol narxlrni tartiblash, narx erkinligini ta’minlash, ortiqcha pullarni bankka qimmatli qog’ozlar bozoriga tortish va boshqalardan iborat inflyatsiyaga qarshi siyosat yuritiladi. Inflyatsiya jahondagi barcha mamlakatlarga xos va xalqaro tus olgan. Mac inflyatsiya sur’artlari 1980-yilda AQSHda 10,8 %, Yaponiyda 7,1%, Germaniada 5,8%, Fransiyada 13,3%, Buyuk Britaniyada 16,3% larni tashkil qilgan. Inflyatsiyaning shiddati narxlarning o’sish indeksiga qarab aniqlanadi. Bu indeks O’zbekistonda 300 ga yaqin tovarlarning (2000 yil) narxlarining o’zgarishlariga olib keladi.
Shu paytgacha guperinflyatsiya record darajaga yetgan davlat bu Zimbabve bo’lin, bu hodisa Zimbabve hukumatiyer islohotini 1998-yilda olib borgach sodir bo’lgan. Giperinflyatsiya shu darajaga tetganki, 2007 yilga kelib birgina oq non narxi 200 000 000 000 Zimbabve dollari bo’lgan. Keyin Zimbabve taslim bo’lib, mamlakat pul birligini AQSH dollariga o’zgartirgan.
Inflyatsyiyaning kelib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini ko’rish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilab bog’liq inflyatsiya (taklif inflyatsiyasi).
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an’anviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to’liq qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o’sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko’p pul massasi to’g’ri keladi.
Talab inflyatsiyasining yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat: a) harbiy harajatlarning o’sishi va iqtisodning militarlashuvi.
Harbiy texnika sotib olish va boshq harbiy harajatlarni qoplash bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.
b) davlat qarzlarning o’sishi va byudjet defitsidligining mavjudligi.
Byudjet defitsidi odatda zaytomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo’li bilan qoplanadi.
Inflyatsiya makroiqtisodiy beqarorlikning ko’rinishlaridan biri bo’lib hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan holat hisoblanadi.
Inflyatsiya tushunchasisi juda serqirra bo’lib iqtisodiy adabiyotlarda uning koplab izohlari mavjud. Inflyatsiya bu pul massasining tovar aylanmasi extiyojlariga nisbatan ortib ketishi natijasida pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir.
Inflyatiya bu iqtisodiy tizimda narx o’sishidan beqaror tendensiyasi orqali ifodalanuvchi makroiqtisodiy hodisa.
Inflyatsiya bu:
muomalada mavjud bo’lgan naqd qog’oz pullar yoki naqd bo’lmagan qog’oz pul hajmining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan tashqari ko’patib ketishi
uzoq davr mobaynida narxlarning umumiy o’sishi.
Bu ta’riflardan ko’rinib turibdiki inflyatsiya tushunchasini yoritishda bir tomonlama yondashishga yo’l qo’yilib, uning mazmunini to’la va yetarli darajada ochib bera olinmagan. Inflyatsiyani to’g’ri tushunish uchun pulning qadirsizlanishini va uning sabablarini bilish muxim ahamiyatga egadir.
Pulning qadirsizlanishi faqatgina qog’oz pullatgagina xos bo’lgan xodisa emas u hamma pullarga jumladan metal, oltin pullarga ham xosdir. Oltin pul quyidagi ikkita holatda qadirsizlanadi:
Oltin qazib olish texnologiyasi takomillashib, yangi texnikalarni qo’llagan xolda mexnat unumdorligining oshishi va oltn qiymati pasayishi natujasida.
Agar boshqa tovarlar qiymati o’zgarmagan holda oltin qiymati ikki barobar pasaygan, deb faraz qilsak unda tovarlarning odatdagi hajmlari muomalasi uchun ikki barobar ko’proq oltin pul kerak bo’ladi. Demak, bu holatda tovarlar narxi oshib, oltin pulning qadirsizlanishi ro’y beradi.
Ba’zi iqtisodchilar metal pullarning qadirsizlanishi qadimdan ma’lum bo’lgan metal pullarni soxtalashtirish jarayoni bilan ham bog’laydilar. Qadimgi Gretsiyada Rim imperiyasida eramzga qadar va keyinchalik boshqa davlatlard ham oltin va kumush tangalar tarkibini nisbatan arzon metallar aralashtirish yoki ularning og’irligini og’irlashtirish orqali soxtalashtirish holatlari uchrab turgan. Buesa metal pullarning o’z qadrini yo’qotilishini keltirib chiqargan.
Boshqa holatlarda oltin yoki kumush pullar muomalada bo’lgan chog’da ularning qadirsizlanishi, ya’ni inflyatsiya bo’lgan chog’da ularning ro’y bermaydi. Iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar hajmidan ortiqcha bo’lgan pul massasi oltin va kumush tangalar xazinaga aylanadi. Aksincha iqtisoditotda tovarlar ko’payib, muomala vositasini bajarish uchun pul yetishmagan taqtirda ular osonlik bilan jamg’arma tarkibidan chiqarilib, muomalaga kiritilgan. Bu esa boshqa sharoitlar o’zgarmagan holda, oltin va kumush pullar inflyatsiyasiga uchramaslikni anglatadi.
Real qiymatga ega bo’lmagan qog’oz pullarning muomalaga kirib kelishi esa inflyatsiyaning kelib chiqishi uchun asosiy manbaa hisoblanadi. Chunki qog’oz pullarni jamg’arma sifatida muomaladan chiqarishkam samarali va ishonchsiz vosita bo’lib, ular pullarning ortiqchaligi sharoitida ham muomalada qoladi. Natijada muomalada ortiqcha qog’oz pullarning ko’payishi mavjud yalpi talabni yanada kuchaytirib, narxlarning o’sishini tezlashtiradi.
Inflyatsiya bozor xo’jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish nomutanosibliklari tug’diradigan murakkab ijtimoiy iqtisodiyhodisadir. Biroq shuni ham nazarda tutish kerakki, alohida tovar bozorlardagi talab va taklif nisbatini har qanday buzilishi ham inflyatsiyani keltirib chiqaravermaydi. Shuningdek iqtisodiyotdagi davriy o’zgarishlar, masalan, talabning mavsum bilan bog’liq holda oshishi yoki tabiiy ofatlar natijasida talabning o’sishi inflyatsiyani anglatmaydi. Bu narxlar ma’lum muddat o’tgach, bozordagi talab va taklif nisbati muvozanatga kelgach yana pasayishi mumkin.
Yuqoridagilardan xulosa qilib, inflyatsiyaga quyidagicha ta’rif berishimiz mumkin: inflyatsiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bo’liq holda, qog’oz pullarning qadirsizlanishiga aytiladi.
Bu yerda qog’oz pul miqdorining nisbatan ortib ketib, uning qadirsizlanishiga pulning ortiqcha emissiya qilishni, pul emissiyasi o’zgarmasdan, uning aylanish tezligining oshishi, muomaladagi pul miqdori o’zgarmasa ham tovar ishlab chiqarish va hizmat ko’rsatish hajmining kamayib ketishi, tovar hamda hizmatlar ijtimoiy qiymatning binobarin, narxining pasayishi va nihoyat, pul qiymatining pasayishi kabi omillar ta’sir qiladi. Mna shu omillar yana bir bor inflyatsiya tovarlar narxining o’sishidir, degan ta’rifning to’liq va yetarli emasligini ko’rsatadi. Qog’oz pullar inflyatsiyaga uchraganda uch xil rarsaga nisbatan qadirsizlanadi:
oltinga nisbatan bu oltinning qog’oz pullarda bozor narxining oshishida o’z ifodasini topadi;
tovarlarga nisbatan bu tovarlar narxining oshishida o’z ifodasini topadi.
Bardoshli chet el valyutalariga nisbatan milliy pul kursining tushib ketishida o’z ifodasini topadi.
Real iqtisodiy hayotda barcha kishilar tomonidan har kuni tovarva hizmatlar sotib olinayotganligi uchun qog’oz pullarningtovar va hizmatlarga nisbatan inflyatsiyaga alohida e’tibor qaratiladi hamda adabiyotlarda inflyatsiya darajasi narxlarning o’zgarishiga qarab o’lchanadi.
Inflyatsiya narx indeksining yordamida bazis davrga nisbatan o’lchanadi. Narxlar indeksi esa joriy davrdagi iste’mol narxlarini bazis davrdagi iste’mol narxlariga nisbati orqali aniqlanadi:
NI=TN/TN*100%
Bu yerda :
NI narxlar indeksi;
TN bazis davrdagi iste’mol tovarlari narxi;
TN joriy davrdagi iste’mol tovarlari narxi;
Narxlar o’zgarishini hisobga olish qamroviga ko’ra, narxlar indeksining quyidagi turlarini hisoblash mumkin:
iste’mol narxlari indeksi;
ulgurji narxlar indksi;
narxlar indeksi TaIM deflyatori;
export va import narxlar indeksi.
Narxlar indeksidan foydalangan holda, inflyatsiya sur’atini (IS) quyidgi formula orqali aniqlash mumkin:
IS=TN-TN/TN*100%
Masalan, istemol tovarining narx indeksi 2003 yilda 112,6 foizga 2004 yilda 116,8 foizga teng bo’lsa inflyatsiya sur’ati quyidagicha bo’ladi:
116,8-112,6
Inflyatsiya sur’ati= ------------------- *100=3,7 foiz.
112,6
Ba’zi bir mamlakatlarda inflyatsiya sur’ati juda yuqori bo’lganligi sababli, narxlarning qancha vaqt mobaynida 2 baravar o’sishi mumkunligi <<70 miqdori qoidasi >> yordamida aniqlanadi. Buning uchun 70 sonini inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasiga bo’linaadi. Bizning misolimizda bu ko’rsatkich deyarli 19 yilni (70/3,7 =18,9) tashkil etadi. Ya’ni inflyatsiyaning yillik 3,7 foiz darajasida 19 tildan so’ng iqtisodiyotdagi narxlar 2 baravarga o’sadi.
Kelib chiqish sabablariga va o’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlarini farqlash mumkin.
1. Talab inflyatsiyasi. Narx darajasining an’anaviy o’zgarishi jami talab ortiqchaligi bilan tushuniladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmini ko’paytirib, ortiqcha talabni qondira olmaydi. Chunki barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxining oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasi kelib chiqiladi. Talab inflyatsiyasini quyidagi chizma orqali ham ifodalashimiz mumkin.
2. Taklif inflyatsiyasi. Inflyatsiya ishlab chiqarish xarakatlari va bozordgi taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi keltirib chiqaradiga inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan harajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Bu holatini ham chizma orqali ko’rib chiqamiz.
Chizmadan ko’rinadiki, xarajatlarning o’sishi natijasida yalpi taklif egri chizig’ning AS danAS ga qisqarishi mahsulot birligiga tog’ri keluvchi xarajat miqdorini oshirib narxlarning R1 dan R2 darajaga qadar ko’tarilishiga, real ishlab chiqarish xajmining esa Q1 dan Q2 ga qadar qisqarishiga olib keladi. 2004 yilda taklif inflyatsiyasini talab inflyatsidan yuqori bo’lgani qayd etildi: sanoat mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning o’rtacha oylar bo’yicha ulgurji narxlari 2 % ga, iste’mol buyumlari esa, 0,3 % ga o’sgan.
Shuningdek, inflyatsiyaning quyidagi sabablarini ham ko’rsatish mumkin:
monopolistic faoliyatning paydo bo’lishi va amal qilishi;
notog’ri soliq siyosatini yuritish;
jahon bozorilaridagi narxlarning o’sishi;
harbiy sohadagi xarajatlarning o’sishi va hokazo.
Mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi iqtisodiyotda foydani va mahsulot hajmini qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o’z navbatida narx darajasini oshiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari nominal ish haqi, xom ashy ova energiya narxlarining o’sishi hisobiga ortib boradi.
Inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va giperinflyatsiya kabi turlari ham mavjud. O’rmalab boruvchi, inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha jadal inflyatsiyada 20 dan 200 foizgacha, giperinflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o’sishi kuzatiladi.
Bshorat qilish mumkinligiga qarab kkutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya farqlanadi. Kutilayotgan inflyatsiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish mumkin. Ikkinchi holda narxlarning kutilmagan o’sishi natujasida mamlakat iqtisodiy ahvolining sezilarli yomonlashuvi ro’y berishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
