Mavzu; Inflyatsiyaga qarshi kurash siyosati va uning asosiy yo'nalishlari

Inflyatsiyaning iqtisodiyuotdagi tasiri

Markaziy bank hisob kitoblariga ko’ra inflyatsiyaning eng yuqori darajasi joriy yilning ikkinchi choragida kuzatilishi mumkin. Ayni vaqtda 2020 – yilning ikkinchi yarmida ta’riflar o’sishining inflyatsiyaga ta’siri pasayib boradi va yil oxirida inflyatsiya darajasi prognoz koridorinig yuqori chegarasiga yaqinlashadi.

O’tgan yillardagi inflyatsiya xususiyatining taxlili shuni ko’rsatadiki, davlat tomonidan tartibga solinadigan tovarlar va xizmatlar narxlarining muntazam tizimli ravishda oshirilib kelinishi inflyatsiyaning asosiy omillaridan bo’lgan. Bu o’z navbatida, qo’shimcha inflatsion bosimni yaratishda davom etadi va 2023 – yilga kelib inflyatsiya bo’yicha maqsadli ko’rsatgichga targetga erishishni qiyinlashtiradi.
Inflyatsiya va inflyatsion qutilmalar. 2020 – yilning fevral oyida yillik inflyatsiya yanvar oyiga (14,3 foiz) nisbatan 0,8 foiz bandga va 2019 – yilning dekabr 15,2 foiz oyiga nisbatan 1.7 foiz bandga pasayib 13,5 foizni tash qildi.

Inflyatsiya darajasini pasaytirishga, birinchi navbatda fundamental omillar jumladan, iqtisodiyotni kreditlash xajmi va byudjet xarajatlarining o’sish sur’atlarining sekinlashuvi, shuningdek, 2019 – yilda yuzaga kelgan bir martalik omillar (o’tgan yil yanvar oyida QQSga tortiladigan bazaning kengayishini, avgust oyida milliy valyuta kursining devalvatsiya xamda energiya resurslari narxining oshishi, oktyabr oyida un va non narxining erkinlashtirilishi) ta’sirining qisqarishi sabab bo’ldi.

Mavsumiy tebranishlarning ta’sirining kamayishi joriy yilning yanvar fevral-oylarida oziq ovqat mahsulotlari narxlarining barqarorlashishiga xizmat qildi va ushbu guruh narxlarining o’sishi 2,4 foizni tashkil qildi (2019 – yilning yanvar fevral oylarida 4,9 foiz).

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma bosqich o’tish orqali pul kreditsiyosatini takomillashtirish to’g’risidagi” farmoniga muvofiq, markaziy bank inflatsion targetlashga o’tish orqali pul – kredit siyosatini amalgam oshirishning 2020 – yil 2021 – 2022 yillar davriga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlarni e’lon qildi.

Unga muvofiq, markaziy bank operatsion mexanizmni rivojlantirish soxasida:
Asosiy foiz stavkasi va foiz koridori, pul – kredit siyosati operatsion mexanizmlarning samarali ishlashini ta’minlovchi bozor instrumentlari to’plami, shu jumladan, kredit va deposit auksionlarni, overnayt deposit va kreditlar joriy etiladi hamda zarur hallarda markaziy bank obligatsiyalari muomalaga chiqariladi;
Ichki valyuta bozorini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish ko’zda tutilgan bo’lib, bunda tijorat banklarining valyuta kursi shakllanishida market va meyker sifatidagi ro’lini bosqichma bosqich oshirib borish, valyuta intervensiyalarini o’tkazishga bo’lgan yondashuvni takomillashtirish , shuningdek xosilaviy instrumentlarni (svop, opsion va fyucherslar) joriy etish masalalari inobatga olingan;
Imtiyozli kreditlash amaliyotini bozor tamoyillari asosida qayta ko’rib chiqish orqli kredit bozoridagi segmentatsiya darajasi pasayib boradi;
Taxliliy – prognozlash salohiyatini oshirish soxasida:

Makroiqtisodiy taxlil va prognozlashtirish yizimi (FPAS) va zamonaviy modellashtirish instrumentlari joriy etiladi;

Axoli va tadbirkorlik subyektlarining inflatsion qutilmalari va inflyatsiya omillarini empitik modellar asosida doimiy o’rganib boorish uslublarini ishlab chiqadi.

Eslatib o’tamiz yuqorida tilga olingan Farmonga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki inflatsiya darjasini 2021 – yilda 10 foizgacha pasaytirish xamda 2023 – yilda 5 foizga darajasidagi doimiy inflyatsion maqsadi ( target ) o’rnatish yo’li bilan 2020 – yilning 1 – yanvaridan boshlab pul – kredit siyosati mexanizmlaini bosqichma bosqich inflyatsion targetlash rejimiga o’tkazadi.

Inflyatsiya odamlarning turmush darajasiga qanday ta'sir qiladi?
Inflyatsiya jarayoni aholiga juda salbiy ta'sir ko'rsatmoqda:

• 
  Haqiqiy ish haqi darajasi uning nominal narxiga qarab pasayadi (inflyatsiyaga qadar bir xil pul bilan kamroq tovar va xizmatlarni sotib olishingiz mumkin);
  
• 
  Aholining jamg'armalari, agar ular to'g'ri investitsiya qilinmagan bo'lsa, amortizatsiya qilinadi;
  
• 
  Ko'tarilgan narxlar real ish haqining pasayishini rag'batlantiradi;
  
• 
  Aholining mehnatga bo'lgan qiziqishi kamayadi;
  
• 
  Ijtimoiy tabaqalanish kuchaymoqda (turli xil daromadlarga ega guruhlar bir-biridan uzoqlashadi);
  
• 
  To'plash imkoniyatlari cheklangan (odamlar sarmoyadan ko'ra pulni bo'shatishadi, bu iste'molni ko'paytiradi va aholi tomonidan to'planishni kamaytiradi); iste'molning ko'payishi tufayli tejash kam suyuqlikka aylanadi, ya'ni agar odam zudlik bilan pulga muhtoj bo'lsa, uni shu qadar tez ololmaydilar (masalan, u investitsiya qilgan kvartirani sotishni boshlashi kerak bo'ladi);
  

• 
  Davlat organlarining kuchi pasaymoqda (fuqarolarning noroziligi kuchaymoqda);
  
• 
  Ishlab chiqaruvchilar sifatli mahsulot ishlab chiqarishga qiziqishni yo'qotadilar;
  
• 
  Yuqori narxlarning ko'tarilishi munosabati bilan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini etkazib berish kamaymoqda, ba'zi tovarlar etishmasligi mumkin;
  
• 
  Davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan odamlarning yashash sharoitining yomonlashishi, doimiy daromadlari (talabalar, ishchilar, nafaqaxo'rlar, nogironlar va boshqalar).
  

Majburiy zaxira koeffitsienti bankning Markaziy bankdagi hisobvarag'ini kreditga bermasdan turib qancha miqdorda ushlab turishi kerakligini ko'rsatadi. Inflyatsiyaning ko'tarilishi bilan Markaziy bank ushbu stavkani oshirmoqda. Ushbu usul uzoq vaqt ishlatilgandan so'ng pulning o'rnini bosishi mumkin, chunki muomaladagi pullarni ko'paytirish uchun faqat zaxira ulushini kamaytirish kerak bo'ladi

Jahon iqtisodiyoti tarixida pul ishlab chiqarilgan metallar qiymatining pasayishi bilan bog'liq narxlarning keskin ko'tarilishining ikkita holati bo'lgan.

1. 
   Amerika kashf qilingandan so'ng, Meksika va Perudan juda ko'p oltin va ayniqsa kumush Evropa mamlakatlariga kela boshladi. XVI asr boshidan 50 yil ichida kumush ishlab chiqarish 60 martadan ko'proq oshdi. Bu asrning oxiriga kelib tovarlar narxining 2,5-4 baravar oshishiga olib keldi.
   
2. 
   1840 yillarning oxirida Kaliforniya oltin konlarining rivojlanishi boshlandi. Ko'p o'tmay, Avstraliyada ommaviy ravishda oltin qazib olish boshlandi. Shu bilan birga, dunyoda oltin ishlab chiqarish 6 martadan ko'proqqa oshdi, narxlar 25-50% ga oshdi. Ushbu turdagi inflyatsiya butun dunyoda kuzatilmoqda.
   

Oltin va kumushning katta massalarini muomalada bo'lishi natijasida narxlarning o'sishi bilan pulning miqdoriy nazariyasining paydo bo'lishi bevosita bog'liq bo'lib, unga ko'ra muomaladagi pul miqdorining o'sishi narxlarning o'sishiga olib keladi. Qiymatlar nazariyasi nuqtai nazaridan, pul massasining o'sishi pul materiallarining tannarxini pasayishini aks ettiradi, bu tovarlarning doimiy qiymatida ekvivalent almashinuv uchun ko'proq oltin yoki kumushga bo'lgan talabda namoyon bo'ladi. Pulning roli ichki qiymatga ega bo'lmagan majburiyatlar (fiat pullar) tomonidan bajariladigan zamonaviy iqtisodiyot uchun ahamiyatsiz inflyatsiya norma hisoblanadi va odatda yiliga bir necha foizni tashkil etadi. Odatda inflyatsiya darajasi yil oxirida bir oz ko'tariladi, bunda uy xo'jaliklari tomonidan tovarlarni iste'mol qilish darajasi va korporatsiyalar xarajatlari darajasi oshadi.
Rossiyada Federal Davlat statistika xizmati inflyatsiyani tavsiflovchi rasmiy narxlar indekslarini e'lon qiladi. Bundan tashqari, ushbu ko'rsatkichlar tuzatish omillari sifatida ishlatiladi, masalan, kompensatsiya miqdorini, zararni va boshqalarni hisoblashda. Agar siz hisoblash usulini o'zgartirsangiz, iste'mol bozorida narxlarning bir xil o'zgarishi bilan natijalar rasmiylardan sezilarli farq qilishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu norasmiy natijalarni amalda hisobga olish mumkin emas, masalan, ularni sudga yuborish mumkin emas. Eng munozarali masala - to'liqlik va o'zgaruvchanlik nuqtai nazaridan iste'mol savatchasining tarkibi. Savat iste'molning haqiqiy tarkibiga e'tibor qaratishi mumkin. Vaqt o'tishi bilan u o'zgarishi kerak.
Ammo savat tarkibidagi har qanday o'zgarish avvalgi ma'lumotlarni hozirgi bilan mos kelmaydi. Inflyatsiya indeksi buzilgan. Boshqa tomondan, agar siz savatni o'zgartirmasangiz, bir muncha vaqt o'tgach, u iste'molning haqiqiy tarkibiga mos kelmaydi. Bu taqqoslanadigan natijalarni beradi, lekin haqiqiy xarajatlarga mos kelmaydi va ularning haqiqiy dinamikasini aks ettirmaydi.
Iste'mol narxlari indeksiga qo'shimcha ravishda inflyatsiyani hisoblash imkonini beradigan boshqa usullar ham mavjud. Qoidaga ko'ra, bir nechta asosiy usullar qo'llaniladi:
Shved iqtisodchisi B. Xansen ochiq va yashirin (bostirilgan) inflyatsiya tushunchalarini kiritdi. Ochiq inflyatsiya narxlarning muttasil o'sib borishi bilan namoyon bo'ldi. Yashirin inflyatsiya bu narxlar va ish haqi davlatning qattiq nazorati ostida ekanligi bilan izohlanadi va ifodaning asosiy shakli tovarlarning etishmasligi. SSSRda inflyatsiya yashiringan edi.
Inflyatsiyani bostirish davlatning faol aralashuvi bilan tashqi narxlar barqarorligi bilan tavsiflanadi. Narxlarni ko'tarishni ma'muriy taqiqlash odatda tovarlarning etishmasligiga olib keladi, ular uchun narxlar hukumatning aralashuvisiz ko'tarilishi kerak edi, bu nafaqat talabning dastlabki o'sishi tufayli, balki taklifning pasayishi natijasida yuzaga keladi. Ishlab chiqaruvchilar yoki iste'molchilar uchun narx farqlarini davlat tomonidan subsidiyalash taklifni kamaytirmaydi, balki qo'shimcha ravishda talabni rag'batlantiradi.
Mahsulot guruhlariga narxlarning notekis o'sishi foyda me'yorlarida tengsizlikni keltirib chiqaradi, resurslarning iqtisodiyotning bir sektoridan ikkinchisiga oqib chiqishini rag'batlantiradi (masalan, Rossiyada sanoat va qishloq xo'jaligidan savdo va moliya-bank sektoriga).