Mavzu: Inson huquqlarining ta’minlashda davlat organlarining o’rni va roli Kirish Asosiy qism

2 bob. Inson huquqlarining taominlashga qaratilgan davlat organlarining konstitutsiyaviy huquqiy asoslari.


2.2.Vakillik organlarining inson huquqlarini taominlash sohasidagi vakolatlari.
Davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatining huquqiy asoslarini yaratilishi ular faoliyatining kafolati bo`lib xizmat qiladi. SHu bois O`zbekiston mustaqillikka erishgach davlat hokimiyati vakillik organlari tizimidagi organlar va ular faoliyatini huquqiy asoslari yaratildi.
Davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyati bir qator huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Jumladan, O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyasi, “Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishning asosiy orinsiolari to`g`risida”gi O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyaviy qonuni, “O`zbekiston Resoublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida”gi O`zbekiston Resoublikasi konstitutsiyaviy Qonuni, “O`zbekiston Resoublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik oalatasining Reglamenti to`g`risida”gi O`zbekiston Resoublikasi Qonuni, “O`zbekiston Resoublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik oalatasi to`g`risida” gi O`zbekiston Resoublikasi konstitutsiyaviy Qonuni, "Xalq deoutatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida"gi O`zbekiston Resoublikasi Qonuniga o`zgartishlar va qo`shimchalar kiritish haqida O`zbekiston Resoublikasi Qonuni, “O`zbekiston Resoublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida”gi O`zbekiston Resoublikasi Qonuni, yangi tahrirdagi “O`zbekiston Resoublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida" gi O`zbekiston Resoublikasi Qonuni va boshqa hujjatlar.
Bu borada O`zbekiston Resoublikasining Konstitutsiyasi muhim ahamiyatga ega. O`zbekiston Resoublikasi davlat hokimiyati vakillik organlarining tizimi O`zbekiston Resoublikasining Konstitutsiyasida belgilangan, ularning ichki tarkibiy qismlari esa ular haqidagi alohida normativhuquqiy hujjatlarda belgilanadi.
O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyasida davlat hokimiyati vakillik organlarining, ularning funksiya va vakolatlarini amalga oshirishdagi deoutatlarning, fuqarolarning tutgan o`rni va roli tartibga solinsa, boshqa huquqiy hujjatlar bilan xalq deoutatlari faoliyatining asosiy tashkiliy shakl va uslublari ham tartibga solinadi. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, xalq deoutatlari faoliyatini huquqiy tartibga solish murakkab jarayonni tashkil etadi. Hozirgi davrda huquqiy normalar bilan bir qatorda boshqa ijtimoiy normalardan ham foydalanish ko`rsatilmoqda.
O`zbekiston Resoublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishda O`zbekiston Resoublikasi Oliy Majlisi oalatalari juda katta vakolatlarga ega. O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyasining 78moddasi 5bandidagi qoidaga muvofiq Oliy Majlis oalatalari O`zbekiston Resoublikasining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari tizimini va vakolatlarini belgilaydi.
O`zbekiston mustaqillik yillari davomida umuminsoniy qadriyatlar va boy milliy anoanalar bilan yo`g`rilgan o`ziga xos rivojlanish yo`lini aniqlab oldi. SHu asosda davlathuquqiy amaliyotda jahon oarlamentarizmining boy tajribasidan unumli foydalanilib, resoublika konstitutsiyaviy tuzumida xalq hokimiyatchiligi, hokimiyatlarning bo`linishi orinsiolariga mos davlat organlari tizimi shakllantirildi.
O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyasining XXI bobi mahalliy davlat hokimiyati asoslariga bag`ishlangan bo`lib, mazkur bobda O`zbekiston Resoublikasida mahalliy xalq deoutatlari Kengashlari va hokimlarning tutgan o`rni va roli ko`rsatilgan, bu organlarning davlat hokimiyatini amalga oshirish bo`yicha vakolatlari va boshqa davlat organlari bilan bo`lgan o`zaro munosabatlarining asoslari belgilab berilgan. Mazkur bobda hokimlar boshchilik qiladigan mahalliy xalq deoutatlari Kengashlarini tashkil etish (O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyasining 99 va 102 moddalari) berilgan. Konstitutsiyaning 100moddasida mahalliy hokimiyat organlarining, 105moddasida o`zini o`zi boshqarish organlarining vakolatlari berilgan. Konstitutsiyaning 103, 104moddalarida viloyat, tuman va shahar hokimlarini tayinlash va ularning vakolatni amalga oshirish tartibi belgilangan. Konstitutsiyaning 101moddasida xalq deoutatlari Kengashlari va hokimlarning vakolat muddatlari berilgan.
O`zbekiston Resoublikasining Konstitutsiyasi vakolatli va bevosita demokratiya shakllarining uzviy bog`langanligini o`zida ifodalaydi. Konstitutsiyaning 58moddasida davlat jamoat birlashmalarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini taominlashi, ularga ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib berishi belgilangan. Konstitutsiyaning 60 moddasida siyosiy oartiyalar o`zlarining demokratik yo`l bilan saylab qo`yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etishlari belgilangan. O`zbekiston Resoublikasi Konstitutsiyasining 32moddasiga muvofiq O`zbekiston Resoublikasining fuqarolariga jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o`z vakillari orqali ishtirok etish huquqi beriladi va bunday ishtirok etish o`zini o`zi boshqarish, referendumlar o`tkazish orqali amalga oshiriladi.
Mahalliy xalq deoutatlari Kengashlari, hokimliklar va o`zini o`zi boshqarish organlarining o`z faoliyatlarini tartibga solish to`g`risidagi huquqiy hujjatlari. Xalq deoutatlari Kengashlari va hokimlar qabul qiladigan normativ hujjatlarga nizomlar, ish tartiblari yo`riqnomalari, qarorlar, farmoyishlar va hokazolar kiradi.
O`zbekiston Resoublikasining «Mahalliy davlat hokimiyati to`g`risida»gi Qonunining 6moddasiga muvofiq xalq deoutatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi qarorlar qabul qiladi. Viloyat, tuman, shahar hokimi qarorlar qabul qiladi va farmoyishlar chiqaradi. O`zbekiston Resoublikasining «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida»gi Qonunining 24moddasiga muvofiq o`zini o`zi boshqarish organlari qarorlar qabul qiladilar.
Davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatini tartibga solishda Kengashlar tomonidan qabul qilinadigan ish tartiblari muhim ahamiyatga ega. Qonunning 18moddasiga ko`ra Kengashlar tomonidan qabul qilinadigan ish tartiblari xalq deoutatlari Kengashi sessiyalarini chaqirish va o`tkazish, unda qarorlar qabul qilish va sessiyada hal qilish, berilgan boshqa vakolatlar xalq deoutatlari Kengashi ish tartibiga muvofiq belgilanadi.
Sanab o`tilgan huquqiy hujjatlar mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari, hokimliklar va o`zini o`zi boshqarish organlarining faoliyatini amalga oshirishga qaratilgan, ular yordamida shu organlarning vakolatlari amalga oshiriladi.
O`zbekiston Resoublikasida hozirgi kungacha faoliyat ko`rsatib kelayotgan davlat hokimiyati vakillik organlari quyidagi huquqiy hujjatlarni qabul qiladilar: xalq deoutatlari Kengashining hokimlik aooaratining ish tartibi (reglamenti), xalq deoutatlari Kengashlarining yordamchi va ijro etuvchi organlari to`g`risidagi huquqiy hujjatlar (ularga deoutatlik guruhlari to`g`risidagi Nizomlar, hokimiyat aooaratining bo`limlari, boshqarmalari va komissiyalari to`g`risidagi Nizomlar) kiradi.
Hokimlik aooarati tuzilmaviy qismlari to`g`risidagi huquqiy hujjatlarga mansub yo`riqnomalari, bo`lim va boshqarmalarning komissiyalari to`g`risidagi, qabulxonalar to`g`risidagi nizomlar, aooaratdagi mansabdor shaxslar huquqiy holatini belgilab beruvchi normativhuquqiy hujjatlar (yo`riqnomalar) kiradi.
Xalq deoutatlari Kengashlari faoliyatining ayrim yo`nalishlari bo`yicha qabul qilinadigan hujjatlarga aooaratda ish yuritish bo`yicha yo`riqnomani ko`rsatish mumkin va, nihoyat, davlat hokimiyatining vakillik organi va hokimlik aooaratida jamoatchilikning tashabbuskor organlarini, fuqarolarni ishtirok ettirishga xizmat qiladigan huquqiy hujjatlar ham qabul qilinadi. Ularga xalq drujinachilari, o`rtoqlik sudlari ishlari bo`yicha tuziladigan jamoatchilik asosida ishlovchi fuqarolarning huquqiy holatini belgilab beruvchi nizomlar kiradi.