Mavzu: Inson organizmiga atrof muhit omillarining ta`siri, gigiyenik me`yorlashtirish. Reja

Mavzu: Inson organizmiga atrof muhit omillarining ta`siri, gigiyenik me`yorlashtirish.
REJA:

1. 
   Inson organizmiga atrof muhit omillarining ta`siri
   
2. 
   Inson organizmini gigiyenik me`yorlashtirish.
   

Organizm butun rivojlanish protsessida-urug`langan tuxum hujayradan to voyaga yetgunga qadar to`xtovsiz genotipning nazorati ostida va tashqi sharoit ta`sirida bo`ladi. Xo`sh, odam o`ziga nimani meros qilib oladi? Odam o`zining butun “biofondini” meros qilib oladi, ya`ni butun organizmini ko`z, sochini rangini, organlar shaklini ,nerv sistemasini, sezgi organlarni va boshqalarni meros qilib oladi, biroq, bola tug`ilganidan boshlab ijtimoiy muhit sharoitlarida o`sib, rivojlanib boradi. Hayot jarayonida bola organizmi tashqi muhitning beto`xtov almashininb turadigan juda ko`p omillari ta`siriga duch keladi, biotik va abiotik omillar kasallik paydo qilmaydi, chunki organizm asab va gumoral boshqarish vositasida tashqi muhitga doimo moslashib boradi, organizm bilan tashqi muhit o`rtasida doimiy muvozanat saqlanib, bu holat yashash va sog`liqning zarur sharti hisoblanadi.
Biotik omillarga-tashqi muhitning o`zgaruvchan sharoitlari kiradi.
Abiotik omillarga-psixologik sharoitlar va kasallik chaqiruvchi infeksiyalr kiradi.Tirik organizm ma`lum bir joyda yashar ekan,unga o`sha joyning sharoiti,harorati,namligi,havo bosimi,yorug`ligi,radiatsiyasi,havosi va boshqa omillar ta`sir qilib turadi;har bir organizm uzoq yillardan beri ma`lum bir joyda yashab kelganligi tufayli u o`sha joyga moslashadi.Mashhur fiziolog olim I.M.Sechenov bu borada shunday degan edi:”Biron tirik organizm tashqi muhitsiz yashay olmaydi”.
Tashqi muhit omillari organizmga sezgi organlari (teri,eshitish,ko`rish,hid bilish,ta`m bilish) orqali ta`sir etib,markaziy nerv sistemasida bu ta`sirlar analiz va sizntez qilinadi.Undan keyin ta`sir barcha to`qima va organlarga berilib,ulardagi fiziologik jarayonlar muayyan sharoitga moslashadi.
Qayta-qayta tekshirishlar natijasida,organizmdagi tiriklik jarayonlarining qanday borishi tashqi muhitning turli omillari qatoridan vaqr mintaqasining o`zgarishiga ham bog`liqligi aniqlanadi.
Tiriklik jarayonlarining vaqt mintaqasi o`zgarishiga bog`liqligi yer planetasining o`z o`qi atrofida va quyosh atrofida aylanishi oqibatida kechani kunduz bilan almashinuvi,yil fasllarining ketma-ket turishi ta`sirida kelib chiqadi.
Kechani kunduz bilan davriy almashinishi va fasllar o`zgarishi tirik mavjudotlar shu jumladan odamzod harakati aktivligining ,vegetativ funksiyalar,moddalar va energiya almashinuvi,ichki a`zolar ishi o`zgarishi kuzatiladi.Kecha –kunduz davomida fiziologik funksiyalar o`zgarishini birgina tana haroratining kecha-kunduz davomidagi ko`rsatkichlaridan bilish mumkin.Ko`p sonli tadqiqotchilar,fiziologik funksiyalarning kechasidagiga qaraganda kunduzi bir muncha shiddatli borishini aniqlashganlar.
Tunda organizmning energiya sarfi kamayadi, badan harorati 0,5-1 s ga kamayadi. Keyingi yillarda olimlar ichki sekretsiya funksiyasi ham kechasi susayishini belgilaganlar. Demak organizmning hayot faoliyatidagi jarayonlar ma`lum ritm bilan davriy tebranishga ega.Bu ritmlar biologik ritmlar deb yuritiladi. Biologik ritmlar hayotiy jarayonlar, ayrim holatlar yoki hodisalarni vaqt bo`yicha davriy takrorlanishidir. Biologik ritmlar yuzaga keltiradigan sababga ko`ra, ular ekzogen bioritmlar va endogen bioritmlarga ajratiladi. Ekzogen o`rab turgan omillar,masalan yorug`lik muhit haroratining o`zgarishi bilan yuzaga keladi. Endogen bioritmlar esa atrof muhit omillarining o`zgarishi bo`lmaganda ham saqlanib, ular genetik omil bilanbog`liq bo`ladi.Egzogen bioritmlar tashqi muhitning optimal sharoitlarida o`tadi va keyin diapazon, bir soniyada ming martadan bir yilda bir martagacha tebranish imkoniyatiga ehadirlar. endogen bioritmlarga yurak urishi ,qon bosiminig o`zgarishi,aqliy aktivlik, uyqu qattiqligi endogen ritmlarning sodir bo`lishi to`la aniqlangan va ularni biologik soatlar deb atash qabul qilingan.Hozir tabiatdagi qator ajablanarli hodisalarni organizmning vaqtni sezish qobiliyati deb tushuntirish mumkin. Ular qanday biologik ko`rilma darajasida bo`lishlariga qarab, hujayra, hujayra organlariga bo`linadi.Bioritmlar bajaradigan vazifasiga qarab fiziologik ritmlari ayrim sistemalarni ish sikllari va ekologik bioritmlariga ajratiladi.
2.Yuksak darajada rivojlangan organizmga iqlimiy muhitning noqulay ta`siriga qarshi to`qima va organlarning fiziologik faoliyati doimiy bo`lishini ta`minlovchi moslanishda vujudga kelgan, bunday barqaror ko`rsatkichlarga:tana haroratining doimiyligi,qon va to`qima suyuqligining osmotik bosimi ,ular tarkibidagi kaliy,natriy,kalsiy,xlor ionlarining va qonda qand miqdorining doimiyligi kabilar kiradi. Albatta,organizm ichki muhitining doimiyligi nisbiydir.Tashqi muhitning noqulay ta`siri natijasida bu muhitning doimiyligi o`zgaradi.Lekin nerv-gumoral sistemaning boshqaruvchanlik vazifasi orqali bu doimiylik yana tiklanadi.Masalan,yoz oylarida havo harorati juda ko`tarilib ketsa (40 gradusdan yuqori),organizm tanani sovutish choralarini ko`radi.Buning uchun ko`p ter ajratish bilan birga tanadagi issiqlik energiyasi ham tashqariga chiqariladi.Organizmning hujayra va to`qimalarida moddalar almashinuvi sekinlashib energiya hosil bo`lishi kamayadi.Bu bilan organizm qizib ketishdan o`zini saqlaydi.Qish kunlarida esa bu jarayonning teskarisi bo`ladi.Terlash kamayib,to`qimalarda energiya ajratish ham susayadi,organizmda moddalar almashinuvi kuchayib ,energiya hosil bo`lishi ko`payadi.Bular natijasida issiq va sovuq sharoitida tana haroratining doimiyligi ta`minlanadi.Biroq tashqi muhitning salbiy omillari kasallik sababchisi ham bo`lishi mumkin.Muhitning kimyoviy omillariga havo,suv,tuproq,oziq-ovqat tarkibidagi kimyoviy moddalar kiradi.Bular odamning me`yordagi hayot faoliyati va sog`lig`i uchun zarurdir.Biroq ular kasallik sababchisi ham bo`lishi mumkin.Havo harorati,namligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, shovqin, tebranish, elektromagnit, issiqlik, gravitatsion omillar, fizik omillar hisoblanadi. Biologik omillarga mikrob, viruslar, gijjalar, zamburug`larni kiritish mumkin. Ular nafas va ovqat hazm qilish yo`llari yoki teri orqali organizmga kirib yuqumli kasallik chaqiradi. Bola jamiyatda yashaganligi uchun unga ruhiy omillar o`qituvchilar,ota-onalar,o`rtoqlari bilan bo`lgan o`zaro munosabatlari natijasida ta`sir ko`rsatadi.Demak,biologik va ijtimoiy omillarning o`zaro ta`siri natijasida o`ziga xos shaxsiy xususiyatlarga ega bo`lgan organizm shakllanadi.Kecha-kunduz davomida 24 soatga yaqin takrorlanadigan biologik ritmlar deyiladi.Tsirkad ritmlar amaliy jihatdan hayotning hamma hodisalarini masalan,odamda hujayraning bo`linishi fermentlar aktivligi,gormonlar miqdori,MNS ning tonusi,uyqu va uyg`onish ,ish qobiliyatining o`zgarishi va hokazolarni o`z ichiga oladi.
O`zbekiston respublikasining ayrim shahar va viloyatlarida keyingi yillarda atrof muhitning haddan tashqari ifloslanishi jamoatchilikni bezovta qilmoqda.Sanoat korxonalari va avtotransport vositalaridan chiqqan zaharli moddalr aholi orasida allergiya,nafas olish ,oshqozon-ichak,yurak-qon tomir,nerv sistemasining har xil kasalliklari ko`payishiga sabab bo`lmoqda.Tabiatni asrab avaylash,uni muhofaza qilishga doir xulq atvorni shakllantirish uchun tushuntirish ishlari olib borilayapti.aholini bunday zaharli moddalar ta`siridan muhofaza qilish uchun korxonalarga tozalash uskunalari,avtomobillarga zaharli gazlarni zararsizlantiruvchi qurilmalar –katalizatorlar o`rnatilishi zarur.Shuningdek,shahar,qishloqlarni ko`kalamzorlashtirish,gigiyena qoidalariga rioya qilish ham bu borada asosiy tadbir.
3.Suv inson hayotida juda katta va xilma-xil rol o`ynaydi.U,avvalo,odam organizmini normal saqlashda juda katta ahamiyatga ega,qisqasini aytganda odamda uning vazniga nisbatan 63 % suv.Suvning katta qismi organizm hujayralari orasida ,qolgan qismi esa ,to`qimalar orasidagi suyuqliklarda qonda,limfalarda, ovqat hazm shirasida va har xil bezlar sekratsiyasida joylashgan.Odam organizmida suv hamma fizik,ximik protsesslarda ishtirok etadi,shuning bilan bir qatorda ovqatning qonga so`rilishi , assimilyatsiya va dissimilyatsiya protsesslari uchun ,erigan va yarim erigan xolda oxirgi mahsulotni chiqarish va issiqlik almashinuvi uchun zarur bo`ladi.
Gigiyenik mesirida yashamoqda. Bu omillarning tabiati va tarinishdagi patologiyaning kelib chiqishini belgilab beradi. Masalan, Butun Dunyo Soglumotiga komol qilish bilan bogpchilik kasalliklarning oldini olishda atrof-muhit omillari inson organizmi uchun muvofiq boyorlar, qoidalar, reglamentlari hisoblanadi, ularni koyorlar" deb nomlanadi. Gigiyenik meyorlar uchun oyorlar, qoida borsatuvchi va inson uchun kerakli omillar hisoblanadi. Masalan, ovqatlanishning gigiyenik meyorlari, suv isteyorlari mavjud. Gigiyenik (sanitar) qoidalar - tabiatda bor bolgan gigiyenik talablarning ogrifi hisoblanadi. Masalan, sanitariya qoidalariga suv manbayini tanlashga bornatiladigan sanitariya himoya zonalarini aytish mumkin. Sanitariya qoidalari koyorlarni yoki reglamentlarni kiritilishini taqozo qiladi. Shundan kelib chiqib, eng muhim gigiyenik melgan sanitariya qoidalari va meyorlashtirish va reglamentlashtirish haqida tushuncha
Gigiyenik reglamentlar deganda odam organizmiga negativ tarsatuvchi omillarga nisbatan oyorlari nazarda tutadi. Bu omilning tarsatish tabiatiga kolinadi: REK (PDK) - ruxsat etiladigan konsentratsiya (misol, havo, suv, oziq-ovqat mahsulotlari tarkibida bornatilgan REKlar), RED (PDU) - ruxsat etiladigan daraja (misol, shovqin, tebranish va radioaktiv ifloslanishlarning RED lari), RED (PDD) - ruxsat etiladigan doza (masalan, ionlantiruvchi nurlarning RED). Har qanday holatda ham ruxsat etiladigan degan sononi beradiki, shu miqdordan oshib ketgan sharoitda bu omillar shu odamning oyorlar sanitariya-epidemiologiya nazorati faoliyatining asosi hisoblanadi, chunki DSENM ning asosiy vazifalari ogohlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratida gigiyenik mezbekiston Respublikasidagi gigiyenik mezbekiston Respublikasida 100 dan ortiq gigiyenik mellash uchun tavsiya qilingan boyorlari hisoblanadi. Bu hujjatlarning aksariyat qismi oldin oyorlar boshimchalar kiritilgan, bunda Oziga xosligi, respublika iqtisodiyotining xususiyatlari hamda jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy opincha gigiyenik reglament kopchilik qismi oyorlarini yoki sanitariya qoidalari va reglamentlarini oladi. Sanitariya qoidalari va mezbekiston Respublikasida mersatmalar, instruktiv xatlar, tekshirish usullari kirib, ilmiy izlanish natijalari asosida tayyorlangan hamda korib chiqilishi va muhokama qilinishi shart bozbekiston Respublikasi Sogyor va reglamentlarni ishlab chiqishga boyor va reglamentlarni orib chiqilishi kerak. Masalan, yashash xonalarining mikroiqlimi yoki uning yoritilishiga doir gigiyenik mesiri baholanishi kerak, masalan, (mikroiqlim uchun - issiqlikni boshqarilishi, yurak-tomir sistemasi, nafas olish organlari funksiyasi, yoritilganlik uchun - koyor qilib olinishi kerakki, u organizmning optimal funksional holatini tamoli mernatish uchun aholining korovlar oliq holda suv sarfi qiymatlari hisoblab topiladi. Ayrim omillarni meyorlashtirish prinsipi qornatiladi. Shunday prinsip boyorlardan farqli ornatish, qoida bosagsir konsepsiyasiga asoslanadi. Gigiyenik reglamentlarni oyorlashtiriladigan omilning sifat va miqdoriy tasirini olumotlarni matematik tahlil qilish va shunga muvofiq reglament ishlab chiqishni taqozo etadi. Korinishga ega borganish (agregat holati, tashqi koirligi, turli muhitlarda erish xususiyati, barqarorligi, bugtkazish kerak, bunda organizmga zaharli tarsatish tabiati, maxsus tatqaziladi (oq sichqonlar, oq kalamushlar, quyonlar yoki boshqa hayvonlar) va u bir necha variantlarda amalga oshiriladi: Me`yorlashtirish va reglamentlashtirishning asosiy prinsiplari
a) otkir zaharlanishdagi klinik belgilar aniqlanadi.
b) oraliq tajriba. Asosiy maqsadi - laboratoriya hayvonlari organizmiga kornatish maqsadida, yoki moddaning maxsus tatqaziladi. Lim chr ni aniqlash LD 50 ning 1/20 - 1/100 martalik nisbatlarida uzoq muddat tatqaziladi va mazgarishlar aniqlanadi. Tekshirish natijasida shunday doza aniqlanadiki, u hayvonlar organizmida fiziologik mezgarishlarni keltirib chiqarishi kerak.