Mavzu: Intellektual mulk tushunchasi

Mavzu: Intellektual mulk tushunchasi
Innovatsion faoliyatni huquqiy tartibga solish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi, Qonunlari va O‘zbekiston Respublikasining boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq qabul qilingan hamda O‘zbekiston Respublikasi subyektlari, O‘zbekiston Respublikasining innovatsiyalar bilan bog‘liq xalqaro shartnomalari asosida amalga oshiriladi. Ushbu tartibga solish asosida innovatsion faoliyat jarayonida olingan natijalarni huquqiy himoyalashga asoslangan. Ushbu natijalar intellektual mulk obyekti sifatida intellektual mahsulotlar yangi texnologiyalarni namoyish etganligi sababli paydo bo‘ladi.
Intellektual mulk – intellektual faoliyat natijalariga, mualliflik huquqi va ixtiro huquqlari obyektlarining umumiy qismiga kiritilgan intellektual mahsulotga egalik qilish.
1967-yilda tashkil etilgan Butun jahon intellektual mulk tashkilotini konvensiyasi asosida xalqaro darajada intellektual mulkning huquqiy tushunchasi asoslangan¹. Butun jahon intellektual mulk tashkilotining asosiy vazifasi uning himoyasini ta’minlashdan iborat.
Innovatsiya – qabul qiladigan va ishlatadigan tashkiliy tizim uchun dinamik bog‘liq bo‘lgan progressiv yangilik hisoblanadi. Bu yangilik nisbatan barqaror moddiy va ijtimoiy elementlarni ishlab chiqarishga olib keladigan maqsadga muvofiq o‘zgarish.
Innovatsiya – innovatsion mahsulot sanoat mulk obyekti va (yoki) unga bog‘liq tegishli intellektual faoliyat mahsuli, yakunlangan tadqiqotlar va ishlanmalar iqtisodiy savdo aylanmasi qo‘shilish uchun yangilik va talabga ega bo‘lgan intellektual faoliyat natijasi.
Huquqiy normativga ko‘ra shaxsiy mulk obyektlarining uchta guruhi mavjud.
Birinchi guruhga shunday obyektlar kiradiki, ular qonunchilikda mavjud.maxsus qonunlar yoki qoidalar bilan tartibga solinadi.
Hozirgi vaqtda jismoniy va yuridik shaxslarga mualliflik huquqi, ixtiro va patent qonunchiligi, sanoat namunalariga bo‘lgan huquqlar, foydali modellar va boshqa shakllarda berilishi mumkin bo‘lgan intellektual mulk obyektlari huquqiy normalar asosida himoya qilinadi².
Huquqiy muhofaza qilinadigan intellektual mulk yaratuvchisi mualliflik huquqiga ega. Ma’lum vaqt davomida ijodkorning ixtiyoriga ko‘ra, intellektual mulk obyektidan foydalanish patent bilan himoyalangan mualliflik huquqi beriladi. Egasining ushbu huquqi davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi va qonuniy ravishda amalga oshiriladi.
Patent berish. Bu yangi ilmiy-texnik bilimlar kabi jamoat molini olish uchun xususiy tashkilotlar va ayrim mutaxassislarning mablag‘lari, vaqti va inson kapitali xarajatlarini qoplashning keng usuli. Patentning amal qilish muddati davomida patent egasi intellektual mulk obyektining iqtisodiy ekspluatatsiyasini va boshqa iqtisodiy agentlarning unga kirishini ta’minlaydi.
Ikkinchi guruhga ishlab chiqilgan tushunchalar yoki belgilangan ma’lumotlar ro‘yxati (savdo ma’lumotlari, sanoat sirlari, "nou-xau") doirasida huquqlar bilan ta'minlangan sanoat va intellektual mulk obyektlarini o‘z ichiga oladi.
Uchinchi guruhga tartibga solish shartnomaviy shaklda yoki mahalliy aktlar darajasida amalga oshiriladigan huquqlar bilan belgilanmagan obyektlarni o‘z ichiga oladi.
Manfaatdor shaxslar duch keladigan intellektual mulk sohasidagi asosiy muammolarga quyidagilar kiradi³:

1. 
   mualliflik to‘g‘risidagi nizolar;
   
2. 
   intellektual mulk obyektlaridan foydalanish;
   
3. 
   mualliflarning huquqlarini himoya qilish.
   

Patent to‘g‘risidagi qonun-huquq sohasi, uning me’yorlari patent berish orqali ixtironing texnik yechimlariga bo‘lgan huquqlarni himoya qilish tizimini o‘rnatadi⁴.
Patent (eng. patent) – ixtiroga mualliflik va eksklyuziv huquqni tasdiqlovchi hujjat; davlatning vakolatli organi tomonidan berilgan ixtiro uchun sertifikat, taklifni ixtiro sifatida tan olinishini, ixtironing ustuvorligi, mualliflik va ixtiroga bo‘lgan mutlaq huquqni tasdiqlaydi. Bundan tashqari, patent – bu davlatning rasmiy organi tomonidan har qanday hunarmandchilik yoki savdo-sotiq bilan shug‘ullanish huquqi uchun zarur shartlar va to‘lovlar (patent boji) hisobga olingan holda berilgan hujjatdir⁵.
O‘zbekistonda patent berish va ular to‘g‘risidagi rasmiy ma’lumotlarni nashr etish O‘zbekistonda ixtiro uchun patentni O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligiga (www.ima.uz) yoki mintaqaviy Evroosiyo patentiga Evroosiyo Patent idorasiga patentga talabnoma berish orqali olish mumkin.
Patentni zudlik bilan olishdan oldin muallif, talabnoma beruvchi, uning qonuniy vakili to‘g‘risidagi ma’lumotlar, obyekt tavsifi, muhofaza qilish ko‘lami va davomiyligi bo‘lgan talabnoma topshiriladi.
Patentlar faqat sifat jihatidan yangi natijalarga erishish imkonini beradigan yangi texnik ixtirolarni himoya qiladi. Ular jismoniy va yuridik shaxslarga beriladi. Agar patent ma’lum bir jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli bo‘lsa, u holda boshqa shaxs patent egasidan ruxsatisiz foydalanishga haqli emas. Litsenziyani boshqa davlatga sotish u yerda patent olishni anglatadi. Patent faqat berilgan davlat hududida amal qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Tijorat siri haqida” Qonuni⁶ xizmat va tijorat sirlarini himoya qilish usullari belgilanadi. Intellektual mulk obyektlaridan korxona va tashkilotlar foydalanishi, daromad keltirishi mumkin. Ular nomoddiy aktivlarga - ya'ni jismoniy, moddiy shaklga ega bo‘lmagan aktivlarga kiritilgan: boshqaruv, tashkiliy, texnik resurslar, moliya dunyosidagi obro‘si, kapitallashtirilgan huquqlar, imtiyozlar, raqobatdosh ustunliklar, tarqatish tarmog‘i ustidan nazorat, ta’minlangan himoya sug‘urta, patentlar va boshqalar bilan savdo markalari, savdo belgilari, “nou-xau”, intellektual mulkning boshqa turlari, foydalanish huquqi bilan.⁷
Ixtirolar uchun himoya hujjatlari patentlar, mualliflik guvohnomalari hisoblanadi.
Patent- patentning amal qilish muddati davomida mualliflik, ustuvorlik va ixtirodan foydalanishning mutlaq huquqini tasdiqlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi qonuniy tabiatiga ko‘ra uni klassik patentdan ajratib turadigan har qanday xususiyatlarga ega emas. Ushbu xususiyat patent egasining O‘zbekiston hududida himoyalangan ixtirolardan, foydali modellardan yoki sanoat namunalaridan foydalanish bo‘yicha mutlaq huquqiga bog‘liq. Ushbu huquq, shuningdek, faqat litsenziya shartnomasi rejimi orqali bunday foydalanishga kirish huquqiga ega bo‘lgan boshqalar tomonidan qo‘riqlanadigan obyektlardan foydalanishni taqiqlash huquqini ham o‘z ichiga oladi. Faqatgina barcha darajadagi byudjet mablag‘lari hisobidan yaratilgan “rasmiy” deb nomlanadigan sanoat mulki obyektlari uchun rasmiy ishlab chiqishni byudjet investorlari (ish beruvchi) va muallif (patent egasi) o‘rtasida litsenziya shartnomasini tuzmasdan foydalanishga yo‘l qo‘yiladi. .
Patent tizimidan ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarining xarajatlarini qoplash uchun foydalanish to‘g‘ridan-to‘g‘ri subsidiyalar berishdan afzalliklarga ega:

• 
  hukumat davlat tomonidan moliyalashtirish uchun ko‘plab murojaat etuvchilar orasidan tanlov o‘tkazishi shart emas (imtiyozlar birinchi marta aniq natijalarga erishganga beriladi);
  
• 
  byudjetni moliyalashtirishda bo‘lgani kabi, odatda barcha soliq to‘lovchilar emas, balki innovatsiyalar uchun to‘lovni haqiqatan ham iste'molchilar talab qiladilar (bozor yangilikning foydaliligini baholaydi).
  

Ushbu tizimning kamchiliklari quyidagilardan iborat:

• 
  patentlash jarayonining yuqori narxi va davomiyligi va uni amalda saqlash;
  
• 
  barcha dizayn xususiyatlarini, texnologiyasini, intellektual mulk obyektini tashkil etishni ta'minlaydigan, patentga loyiq echimlarning barcha turlarini patentga talabnoma berish bosqichida hisobga olish va shuning uchun himoya qilishdagi qiyinchiliklar;
  
• 
  patent odatda natijaga erishish uchun birinchi tomonidan olinadi va patent idorasiga ariza topshiradi;
  
• 
  hattoki ular xuddi shunday natijalarga erishgan bo‘lsalar ham mustaqil ravishda va deyarli bir vaqtning o‘zida xuddi shu yo‘nalishda ishlaydigan tashkilotlar yoki ixtirochilar nafaqat sarf qilingan resurslar uchun tovon puli olishmaydi, balki ular patent egasidan yangilikdan yanada foydalanish huquqi uchun litsenziya olishlari shart.
  

Ixtirolarni muhofaza qilishning patent shakli xalqaro litsenziyalar bozorida mahalliy mahsulotlarning huquqiy himoyasini ta'minlaydi, texnik hujjatlar va eng yangi texnologiyalarning litsenziyalangan savdosini rivojlantirishga imkon beradi⁸. Milliy va mintaqaviy patentlar farqlanadi (masalan, Yevropa Patent idorasida ro‘yxatdan o‘tgan).
Patentlar – innovatsion mahsulotlar bozoridagi vaziyatga egalik qilishi kerak bo‘lgan innovatsion menejer uchun juda muhim bo‘lgan bilim va texnikaning so‘nggi yutuqlari to‘g‘risida ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi⁹.
Innovatsion mahsulotlar individual bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi mahsulotni individualizatsiya qilishning bunday vositasini - tovar belgisini belgilaydi.
O‘zbekiston Respublikasining “Tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgilari va tovarlarning kelib chiqqan joy nomlari to‘g‘risida”gi qonuni quyidagi ta’rifni beradi: “Tovar belgisi va xizmat ko‘rsatish – bu bir yuridik va jismoniy shaxslar tovarlari va xizvatlarini boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning shu tovarlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan, belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan belgilardir”.
Savdo belgisi (savdo markasi) – bu mahsulot nomi (fonema) va uning grafik tasviri (grafemasi) kombinatsiyasi¹⁰. Savdo belgilaridan foydalanish huquqi ularni ro‘yxatdan o‘tkazish yo‘li bilan olinadi. Butun dunyoda savdo belgilaridan foydalaniladi va himoya qilinadi.
Tovar belgisi nomoddiy aktivlarning bir qismidir, litsenziyalash shartnomalarining predmeti va sanoat mulkini muhofaza qilish obyektidir (intellektual mulkning ajralmas qismi hisoblanadi).

1^ Инновационный менеджмент. Учебник / Под ред. С. Д. Ильенковой, - М.: Юнити, 1997

2^ Правовая защита интеллектуальной собственности // www.profi.mipt.ru

3^ Интеллектуальная собственность // www.urallaw.ru

4^ Мингалева Ж.А., Григорьян О.С. Словарь инновационных терминов // www.iii04.pfo-perm.ru

5^ Бизнес-словарь. Патент // www.businessvoc.ru

6^ O'zbekiston Respublikasining “Tijorat siri haqida” Qonuni."Xalq so'zi" 12-sentyabr 2014 y. 177-son (6077).

7^ Интеллектуальная собственность // www.glossary.ru

8^ Патентная форма защиты изобретений // www.biglib.com.ua

9^ Инновационный менеджмент. Учебник / Под ред. С. Д. Ильенковой, - М.: Юнити, 1997.

10^ Товарный знак, торговая марка // trademark.maxcreative.ru