Mavzu: Investitsion loyihalarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish Reja: Kirish

1.1-rasm. Loyiha boshlang’ich holatdan yakuniy holatga o’tish tizimi jarayoni sifatida
Sizga turli xil asoslarda loyihalarning batafsil tasnifini taklif etamiz. Ularning qaysi turlari mavjudligini, bir-biridan qanday farq qilishlarini bilib olasiz. Avvalo, xavf ostida bo'lgan narsalar haqida tasavvurga ega bo'lish uchun kerakli ta'rifni beraylik.
Loyiha - bu inson hayotining turli sohalarini o'zgartirishga qaratilgan murakkab tizimli jarayon. Rivojlangan mamlakatlarda ushbu kontseptsiya sezilarli darajada farq qiladi va loyihalarni tasniflash ba'zan o'ziga xos xususiyatlarga ega.
So'zning an'anaviy ma'nosida loyiha quyidagilarni anglatadi:
1) Niyat, g'oya, dizayn.
2) Ob'ektning tasviri, taqdimoti, tasviri (nomoddiy yoki moddiy) qog'ozga yoki boshqa vositalarga.
G'arbning rivojlangan davlatlarida uning kontseptsiyasi bizda qabul qilinganidan ko'ra kengroq. Shunday qilib, masalan, Amerika Loyiha Boshqaruvi Instituti uni dastlabki ma'lumotlar, shuningdek, uni hal qilish yo'lini belgilaydigan zarur maqsadlar (natijalar) bilan ma'lum bir vazifa sifatida belgilaydi. Ammo bu erda, loyihani amalga oshirish uchun qanday mablag' borligi aytilmagan. Bundan tashqari, ma'lum bir muammoni hal qilish usuli har doim ham aniqlanmaydi va nafaqat uni hal qilishning maqsadlari (natijalari) bilan belgilanadi. Shu sababli, loyihaga quyidagilar kiradi:
- tushuncha (vazifa, muammo);
- echish vositalari (amalga oshirish);
- maqsadlar (natijalar).
Loyiha natijalari
Keng ma'noda, loyiha bu dunyodagi, hayotdagi hamma narsani o'zgartirishi mumkin bo'lgan narsadir. Shunga o'xshash nuqtai nazardan uning natijalari ham aniq (tashkilot, tuzilish, bino, mahsulotlar va boshqalar), ham mavhum (tajriba, bilim, usullar, rejalar va boshqalar) bo'lishi mumkin. Agar biz uni dinamik tizim deb hisoblasak, quyidagilarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
- joriy (texnologiya, hujjatlar va boshqalar);
- yakuniy (foyda, mahsulot va boshqalar).
Ko'pincha loyiha va uning natijalari maqsadlar tizimi ko'rinishida taqdim etiladi, bu loyiha tizim ekanligini anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, bu ma'lum bir maqsadlarga erishishni ta'minlaydigan turli elementlar va ular o'rtasida paydo bo'ladigan aloqalar to'plamidir.
Loyihani amalga oshirish natijasi sifatida fizik ob’ektlar (bino, inshootlar) maydonga chiqqan holatlarda loyihaning aniqlanishi quyidagicha bo’lishi mumkin:
- loyiha – maqsadli yo’naltirilgan, oldindan ishlab chiqilgan va yaratilishi rejalashtirilgan yoki modernizatsiya qilinuvchi fizik ob’ektlarni, texnologik jarayonlar, ular uchun texnik yoki tashkiliy hujjatlashtirishni, moliyaviy, mehnat yoki boshqa resurslarni, shuningdek, ularning bajarilishi bo’yicha boshqaruv qarorlari va tadbirlar tizimi tushuniladi.
Loyiha tarkibi: texnik, qurilish va iqtisodiy qismi. bino va inshootlar qurilishi loyihasi texnologik, qurilish va iqtisodiy qismdan iborat bo’ladi.
Texnologik qism tovar ishlab chiqarishni tashkil etish va uning texnologiyasi bilan bog’liq loyiha qarorlarini, uskunalarning turlari va harakterini, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasini o’z ichiga qamrab oladi.
Qurilish qismi qurilish hajmi (bino va inshootlarning qlchami, yo’llar va ularning o’lchami, etajlar tuzilishi va h.k.)ni, konstruktiv qarorlar (materiallarni tanlash, yig’ma konstruktsiyalarni qo’llash)ni va qurilishni tashkil etish loyihasi va boshqa kerakli hujjatlardan tarkib topadi. Bu qismda qurilish materiallari, konstruktsiyalari, detallari, mashina va uskunalar, transport vositalari, qurilish uchun ishchi kadrlarga bo’lgan talab hisob-kitob qilinadi va qurilishi mo’ljallangan har bir obyekt uchun qurilish-montaj ishlari hajmi, qurilish-montaj ishlarining ketma-ketligi va ularni bajarish muddatlari hisob-kitob qilinadi.
Loyihaning iqtisodiy qismi loyiha joylashadigan joyni tanlash, korxona tarkibi va quvvatini aniqlash bilan bog’liq hisob-kitoblarni o’z ichiga oladi. Unda korxonaning kerakli resurslar bilan ta’minlanishi, mahsulotni sotish kanallari, mahsulot tannarxi asoslanadi.
Loyihalashtirish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
- Texnik iqtisodiy asoslash;
- Texnik loyiha (asosiy loyihaviy qarorlar, qurilishshning umumiy smeta qiymati, bo’lg’usi korxonaning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari);
- Texnik loyiha asosida amalga oshiriladigan ishchi chizmalar.
Investitsion loyihalashtirish – bu loyihaning texnik-iqtisodiy asoslanishini o’z ichiga oluvchi texnik xujjatlar kompleksi (investitsiya loyihasi biznes rejasi, chizmalar, loyihani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlar)dir. Investitsion loyihalashtirishning ajralmas bo’g’ini bo’lib, investitsiya loyihasini amalga oshirish qiymatini belgilovchi smeta hisoblanadi.
Deyarli barcha loyihalar sarmoyaviy loyihalardir, chunki ularning aksariyat qismi mablag', ya'ni sarmoyalarni talab qiladi. Loyihalarni tahlil qilish va investitsiyalarni rejalashtirish bo'yicha maxsus adabiyotlarda bu ma'lum bir cheklangan vaqt ichida aniq maqsadlarga erishishga qaratilgan o'zaro bog'liq korxonalar majmuasini anglatadi. Investitsiya loyihalarini tasniflash turli asoslarda amalga oshirilishi mumkin: investitsiyalar ko'lami, maqsadlari, tavakkal darajasi, o'zaro bog'liqlik darajasi, muddati bo'yicha. Xususan, investitsiyalar ko'lami bo'yicha kichik, an'anaviy, yirik va megaprojalar ajratib ko'rsatiladi. Ularning turlarining xilma-xilligi aslida juda katta. Loyihalar tasnifi quyidagi asoslarga ega:
- loyihaning tuzilishi, tarkibi va uning sinfini belgilaydigan mavzu doirasi;
- uning turini belgilaydigan, u amalga oshiriladigan faoliyat sohasi;
- loyihaning hajmi, ishtirokchilar soni, shuningdek uning ko'lamini belgilaydigan atrofdagi dunyoga ta'siri darajasi;
- uning davomiyligini belgilaydigan amalga oshirish davomiyligi;
- texnologik, moliyaviy, tashkiliy, texnik va boshqa murakkablik darajasi.
Investitsiya loyihasi – bu shunday loyihaki, u (boshqa sa’y-harakatlar qatorida) investitsiyalarni jalb qilish va loyihani amalga oshirishni nazarda tutadi. Tabiiyki, bu holda loyiha xujjatlari investitsiyalarni kim, qanday shaklda amalga oshirishi, ushbu investitsiyalar hajmi qanday va vaqt o'tishi bilan qanday taqsimlanishi to'g'risida ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Investor investitsiyalarni amalga oshirishni o'z zimmasiga oladigan investitsiya loyihasining ishtirokchisi. Investitsion loyihalarning maqsadi biron bir mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish natijasida daromad olishni ko'zlaydi.
Investitsion jarayonni shunday murakkab tizim sifatida ifodalash mumkinki, uning xususiyatlaridan biri uning yaxlitligi hisoblanadi. Shu bilan birga, investitsiya jarayonining tizimli munosabatlari investitsiya loyihalarini amalga oshirish orqali foyda olish uchun kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi investitsiya faoliyatini amalga oshirish va tartibga solishda yuzaga keladigan munosabatlar sifatida namoyon bo’ladi.
Korxonalar (firmalar) doimiy ravishda investitsiyalarga ehtiyoj sezadilar, ya'ni yangi ishlab chiqarish quvvatlari tashkil etish, yoki mavjudlarini texnik qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish, foyda va boshqa yakuniy natijalarga erishish, masalan, ekologik, ijtimoiy va shu kabi loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarga ehtiyoj sezadilar.
Investitsiyalash obyekti sifatida qurilayotgan, rekonstruktsiya qilinadigan yoki kengaytirilayotgan korxonalar, binolar va inshootlar, ma'lum bir vazifani amalga oshirishga yo'naltirilgan boshqa asosiy vositalar (masalan, yangi tovarlar yoki xizmatlar ishlab chiqarish, ularning hajmini oshirish yoki sifatini oshirish va boshqalar) bo'lishi mumkin. Ular ishlab chiqarish hajmi, yo'nalishi(sanoat, ijtimoiy va boshqalar), loyihani amalga oshirish bosqichlari tabiati va tarkibi(butun davr yoki faqat alohida bosqichlar), mulkchilik shakllari(davlat yoki xususiy), davlatning ishtiroki va darajasi(kreditlar, aktsiyalar paketlari, soliq imtiyozlari, kafolatlar va boshqalar taqdim etilishi) bo'yicha, shuningdek, investitsiyalarning qoplanishi va rentabelligi, yakuniy natijalarning samaradorligi va boshqa belgilar bilan farqlanadi.
Umumiy ma'noda investitsiya loyihasi deganda daromad olish maqsadida har qanday kapitalni ma’lum bir muddatga biror sohaga kiritish yoki qo’yish tushuniladi.
Investitsiyalarni loyihalash va loyihalarni tahlil qilish bo'yicha maxsus iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihasi ma'lum bir vaqt ichida ma'lum maqsadlarga erishishga qaratilgan o'zaro bog'liq harakatlar majmui sifatida ko'rib chiqiladi.
Investitsion loyihalarning shakllari va mazmuni juda xilma-xil bo'lishi mumkin - yangi korxona qurish rejasidan tortib ko'chmas mulk sotib olishning maqsadga muvofiqligini baholashgacha. Biroq, barcha holatlarda, investitsiya kiritishdan to loyihadan foyda ko'rishgacha bo’lgan vaqt oralig’ida biror farq (kechikish) mavjud bo’ladi, ya’ni bugun investitsiya sarflanadi, ertaga foyda ko’riladi.