Mavzu: Iqtisodiy tahlil usullari: gorizontal, vertikal Reja: Kirish Asosiy qism

Iqtisodiy tahlil bosqichlari

1 - bosqich	Tahlilning obyekti, maqsadi va vazifalari belgilab olinadi, tahlil rejasi tuziladi
2 - boshqich	Tahlil obyektini tavsiflaydigan ko’rsatkichlar tanlanadi, tartiblanadi va tizimlashtiriladi
3 - boshqich	Tahlil uchun zarur bo’lgan axborotlar yig’iladi va tayyorlanadi (ishonchliligi tekshiriladi, taqqoslanma ko’rinishga keltiriladi)
4 - boshqich	Xo’jalik faoliyatining natijalari reja, o’tgan yil, ilg’or korxonalar ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadi
5 - boshqich	Omilli tahlil o’tkaziladi va natijaviy ko’rsatkichlarga ta’sir etuvchi birliklar hisob-kitob qilinadi
6 - boshqich	Faoliyat samaradorligini oshirishda foydalanilmayotgan va istiqboldagi imkoniyatlar aniqlanadi
7 - boshqich	Turli omillar ta’sirini, aniqlangan va ishlatilmayotgan imkoniyatlarni hisobga olib, xo’jalik faoliyatini baholash amalga oshiriladi va aniq chora-tadbirlar belgilanadi

2. 
   Iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan an’anaviy usullar
   

Taqqoslash usuli.
Taqqoslash – tahlilda eng ko’p qo’llaniladigan usul hisoblanadi. Uning gorizontal, vertikal, trendli usullari tarkiblanadi.
Taqqoslashning mazmuni – qiyoslashdan iborat. Taqqoslash asosida o’rganilayotgan obyektdagi o’zgarishlar, ularning rivojlanish tendensiyalari va qonuniyatlari o’rganiladi.
Qiyosiy tahlil quyidagi turlarga ajratib o’rganiladi: gorizontal, vertikal, trend va shuningdek bir o’lchamli va ko’p o’lchamli tahlillar.
Gorizontal tahlil tayanch (bazaviy) ko’rsatkichi (reja, o’tgan yil, o’rtacha, ilg’or xo’jaliklar ko’rsatkichi) dan haqiqiy ko’rsatkichning mutlaq va nisbiy o’zgarishlarini aniqlash va baholash uchun qo’llaniladi.
Vertikal tahlil iqtisodiy hodisalar tuzilmasini o’rganish maqsadida uning alohida qismlarini jamidagi salmog’ini hisoblash yo’li bilan amalga oshiriladi.
Trend tahlili ko’rsatkichlarni bir qator yillar mobaynida nisbiy miqdorlarda o’sish va qo’shimcha o’sish sur’atlarini o’rganishda qo’llanadi.
Bir o’lchamli tahlilda taqqoslash bir obyektning bitta yoki bir nechta ko’rsatkichlarini, yoki bir nechta obyektni bitta ko’rsatkichini taqqoslash yo’li bilan amalga oshiriladi.
Ko’p o’lchamli tahlilda bir nechta korxonalarni katta spektrdagi ko’rsatkichlari taqqoslab o’rganiladi. Bu tahlil korxonalar va ularning bo’linmalari faoliyatini kompleks baholashda keng qo’llaniladi.
Taqqoslashda real voqelikning, haqiqatdagi ko’rsatkichlarning reja, o’tgan yillar, bazis yili, o’rtacha tarmoq, ilg’or, qoloq, xorij ko’rsatkichlariga nisbatan o’zgarishlariga, ularning dinamikasiga, mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi.
Iqtisodiy tahlilda o’rganiladigan hodisa va jarayonlar miqdoriy o’lchamga ega bo’lib, ular mutlaq va nisbiy miqdorlar bilan ifodalanadi.
Mutlaq miqdorlar iqtisodiy hodisa va jarayonlarni hajmi, miqdori, o’lchami va darajasini ifodalaydi.
Nisbiy miqdorlar bir mutlaq miqdorni ikkinchi mutlaq miqdorga bo’lish natijasida olingan hosilani ifodalaydi. Nisbiy miqdorlar turli shaklda: koeffitsiyentlarda (taqqoslash bazasi 1), foizlarda (taqqoslash bazasi 100), promillarda (taqqoslash bazasi 1000) va promillarda (taqqoslash bazasi 10000) ifodalanishi mumkin.
Tahlil jarayonida nisbiy miqdorlarning quyidagi turlari keng qo’llanadi:

• 
  reja vazifalarining nisbiy miqdorlari;
  
• 
  rejani bajarishning nisbiy miqdorlari;
  
• 
  dinamika nisbiy miqdorlari; tuzilmaviy nisbiy miqdorlar;
  
• 
  koordinatsiya nisbiy miqdorlari;
  
• 
  intensiv nisbiy miqdorlar;
  
• 
  obyektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari;
  
• 
  samaradorlik nisbiy miqdorlari.