Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiruvchi omillar

Ishlab chiqarish xarajatlari haqida umumiy ma’lumot
Korxona - bu ishlab chiqarish omillarini muntazam ravishda birlashtirish orqali tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish orqali o'z manfaatlarini amalga oshiradigan iqtisodiy bo'g'in.
Barcha firmalar ikkita asosiy mezonga ko'ra tasniflanishi mumkin: kapitalga egalik shakli va kapitalning kontsentratsiya darajasi. Boshqacha aytganda: kompaniyaga kim egalik qiladi va uning hajmi qanday. Ushbu ikki mezonga ko'ra tadbirkorlik faoliyatining turli tashkiliy va iqtisodiy shakllari ajralib turadi. Bunga davlat va xususiy (yakka mulkchilik, sheriklik, aktsiyadorlik) korxonalar kiradi. Ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi darajasi bo'yicha kichik (100 kishiga qadar), o'rta (500 kishigacha) va yirik (500 kishidan ortiq) korxonalar ajralib turadi. Korxonaning (kompaniyaning) bozorda barqaror muvozanat pozitsiyasi va gullab-yashnashini ta'minlaydigan mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hajmi va tarkibini aniqlash iqtisodiy faoliyatning eng muhim vazifasidir.
Ishlab chiqarish xarajatlari - bu mahsulotni yaratish uchun amalga oshirish juda muhim bo'lgan xarajatlar, pul xarajatlari. Korxona yoki firma uchun ular sotib olingan ishlab chiqarish omillari uchun to'lov vazifasini o'taydi. Mahsulot tannarxining asosiy qismi ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish hisoblanadi. Agar ular bir joyda ishlatilsa, unda ularni boshqa joyda ishlatish mumkin emas, chunki ular kamyob va cheklash kabi xususiyatlarga ega. Masalan, temir ishlab chiqarish uchun o'choq pechini sotib olishga sarflangan pul bir vaqtning o'zida muzqaymoq ishlab chiqarishga sarflanmaydi. Natijada, ma'lum bir manbadan foydalangan holda, biz ushbu manbadan boshqa yo'l bilan foydalanish imkoniyatini yo'qotamiz.
Ushbu holat tufayli biron bir mahsulotni ishlab chiqarish bo'yicha har qanday qaror boshqa turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun bir xil manbalardan foydalanishni rad etishni juda muhim qiladi. Shunday qilib, xarajatlar muqobil xarajatlardir.
Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.

Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga

-mahsulot ishlab chiqarish tannarxi;
- davr xarajatlari;
- moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
- favqulotda zararlarni oladi;
Ishlab chiqarish xarajatlari:
– mahsulot tannarxi:
Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:
• mahsulotga qo'shiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan materiallar (ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot qismlar, mahsulotlarni o'rash, joylash uchun materiallar va h.k);
• ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;
• tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);
• energiya va yoqilg’ining hamma turlari;
• materiallarning tabiiy kamayishi.

Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:

• bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;

• qo’shimcha to’lovlar;
• ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.
Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:
• ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;
• nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy to’lovlar.
Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:
• asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:

ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;

• ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;
• asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;
• o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;
• ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi.
-davr xarajatlari:
Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:
• tovarlarni tashish xarajatlari;
• savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
Ma’muriy xarajatlar:
• boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;
• ularga sug’urta ajratmalari;
• xizmat avtomobillarini asrash;
• boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k.
• boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
2. Yordamchi va boshqa materiallar;
3. Yoqilgi;
4. Energiya;
5. Asosiy va qo’shimcha ish haqi;
6. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
7. Asosiy fondlar amortizasiyasi;
8. Boshqa pul xarajatlari.

Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – element¬lar kishi mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi xarajatlar).

Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar klassifikasiyalanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi.
Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va h.k). Shartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib keladi.
Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar).

Bilvosita xarajatlar ayrim mahsulotlar turlari bo’yicha shartli

Boshqa operatsion xarajatlar:

• kadrlar tayyorlash;

• qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;
• maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va h.k.
-moliyaviy faoliyat xarajatlari:
• banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;
• uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar;
• valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar;
• korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.
-favqulodda zararlar:
• bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy hisoblar tizimiga mos keladi.

Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir. Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi.
Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikasiyalanadi.

XARAJATLARNING IQTISODIY ELEMENTLARI







Xom ashy ova asosiy materiallar



Yordamchi va boshqa materiallar





Energiya

Yoqilg`i



Ijtimoiy sug`urta ajratmalari

Asosiy va qo`shimcha ish haqi



Asosiy fondlar ajratmasi



Boshqa pul xarajatlari

1-rasm. Xarajatlarning iqtisodiy elementlari