Mavzu: Jahon savdo tashkilotining global savdo tizimidagi roli Kirish I bob. Jst jahon savdo tashkiloti

O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi uzoq davom etayotgan jarayon. 

2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 97-maqsadida ham JSTga aʼzo bo‘lishining milliy iqtisodiyotga taʼsirini o‘rganishga alohida urg‘u berilgan.
O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi boshqa davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarni yana-da yaxshilash, tovar ayirboshlash hajmini oshirish, tashqi raqobatbardoshlikni kuchaytirish, shu bilan birga bozor munosabatlariga o‘tish jarayonini tezlashtirish uchun zamin yaratishi mumkin. 
Ammo, tariflarning pasaytirilishi tufayli JST ga aʼzo bo‘lish mahalliy ishlab chiqarishning zaif tarmoqlariga salbiy taʼsir qilishi ham ehtimoldan yiroq emas. 
Tadqiqotda JSTga aʼzo bo‘lishning asosiy sharti sifatida O‘zbekistondagi tariflar darajasini JSTga aʼzo davlat bo‘lgan Qozog‘iston darajasiga tushirish ko‘zda tutilgan (tariflarning o‘rtacha darajasini amaldagi 7,4 foizdan 5,7 foizga tushirish).
Tahlil natijasida quyidagilar aniqlandi:

1. 
   Tariflar va ichki narxlarning pasayishi tufayli eksport jozibadorligi oshishi hisobiga eksport hajmi 0,06 foizga ortishi va ichki tovarlar taklifi 0,03 foizga kamayishi mumkin.
   
2. 
   Import hajmi 0,06 foizga ortadi va mahalliy tovarlarga bo‘lgan talab 0,03 foizga kamayadi.
   
3. 
   Davlat byudjeti daromadlarining qisqarishi hisobiga jami jamg‘armalar 0,35 foizga kamayadi.
   
4. 
   Jamg‘armalar hajmining kamayishi hisobiga investitsiyalar darajasi 0,16 foizga pasayishi mumkin.
   
5. 
   Ichki narxlarning pasayishi oqibatida isteʼmol hajmi 0,11 foizga ortadi.
   

Modelning dastlabki natijalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, birinchi bosqichda O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi va buning natijasida tariflarning pasaytirilishi mahalliy mahsulotlarga bo‘lgan talabning maʼlum darajada pasayishiga olib keladi. 
Bu esa o‘z navbatida, mahalliy kompaniyalar faoliyati samaradorligini oshirish zaruratini keltirib chiqaradi. Aks holda xorijiy kompaniyalar bilan narx raqobatiga dosh bera olmaydigan samarasiz korxonalar bozordan chiqib ketadi.
Yangi sharoitga muammosiz o‘tishni taʼminlash va O‘zbekistonda milliy korxonalarni tashqi raqobat sharoitiga bosqichma-bosqich tayyorlash uchun yangi muhitni yaratish tavsiya etiladi. 
Xorijiy kompaniyalarning O‘zbekiston bozoriga kirishi bilan tariflarning bosqichma-bosqich pasaytirilishi mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirish, texnologik va kadrlar bazasini takomillashtirish orqali sifatni oshirish, korxonalarning narx siyosatini qayta ko‘rib chiqishi hamda isteʼmolchilarning didi va nimani maʼqul ko‘rishini tizimli ravishda o‘rganish uchun o‘ziga xos ishora bo‘ladi. 
Bunda yirik kompaniyalarning JSTga kirish shartlariga tayyorlik indeksini yillik baholash amaliyotini joriy etish samarali mexanizm bo‘lishi mumkin.
Shuni taʼkidlash kerakki, tadqiqotning ushbu bosqichida modelning dastlabki natijalari O‘zbekistonning JSTga aʼzo bo‘lishi umuman olganda qanday samara berishini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston 1994-yil iyun oyida Tariflar va savdo bo‘yicha Bosh kelishuvda kuzatuvchi maqomini oldi. 1998 yilda JSTga a'zo bo'lish bo'yicha ishchi muzokaralar guruhi o'z faoliyatini boshladi. Biroq ko‘p yillar davomida muzokaralarda muvaffaqiyatga erishib bo‘lmadi va faqat 2020-yil iyul oyida O‘zbekiston rasmiylari, JST va bir qator davlatlar vakillari ushbu guruh yig‘ilishlarini qayta boshladilar. Joriy yilning iyun oyi oxirida beshinchi yig‘ilish bo‘lib o‘tdi va unda O‘zbekiston tomoni va JSTga a’zo davlatlar o‘rtasida tashkilotga a’zo bo‘lish shartlari bo‘yicha muzokaralar boshlandi.

Bosh vazir oʻrinbosari Sardor Umurzoqov JST konferensiyasida soʻzlagan nutqida pandemiyaning salbiy oqibatlari tufayli tashkilotga aʼzo boʻlish jarayoni murakkablashganini taʼkidladi. U JSTga aʼzo mamlakatlarni yanada moslashuvchan boʻlishga chaqirdi va Oʻzbekiston aʼzolik jarayonini imkon qadar tezroq yakunlash niyatida ekanligiga ishontirdi.
Oʻzbekiston Bosh vaziri oʻrinbosari – Investitsiyalar va tashqi savdo vaziri Sardor Umurzoqov 12-iyun kuni Jenevada boʻlib oʻtgan Jahon savdo tashkilotining 12-Vazirlar konferensiyasida (MC12) onlayn tarzda soʻzlagan nutqida JST aʼzolarini yangi aʼzolarga qoʻshilish nuqtai nazaridan yanada moslashuvchan boʻlishga chaqirdi. . Uning nutqi matni tadbir yakunlari bo‘yicha JST saytida e’lon qilindi.
Bosh vazir oʻrinbosari oʻz nutqi avvalida Oʻzbekiston uchun JSTga aʼzo boʻlish “shartsiz ustuvor vazifa va tashqi iqtisodiy siyosatning asosiy yoʻnalishlaridan biri” ekanligini yana bir bor taʼkidladi.
Shu bilan birga, Sardor Umurzoqov JST aʼzolari eʼtiborini 2016 yildan beri tashkilotga birorta ham nomzod davlat qabul qilinmaganiga qaratdi.
“Shu nuqtai nazardan, Oʻzbekiston qoʻshilish boʻyicha MC12 Yakuniy hujjatining tegishli bandini toʻliq qoʻllab-quvvatlaydi va hurmatli JST aʼzolarini yangi qoʻshilish masalalarida moslashuvchanroq boʻlishga va bunga alohida eʼtibor qaratishga chaqiradi”, — dedi “Инвестиция, ташқи савдо вазирлиги” rahbari.
Sardor Umurzoqov “tegishli band” haqida gapirar ekan, vazirlar konferensiyasi yakuniy hujjatining oltinchi bo‘limini nazarda tutgan bo‘lsa kerak, unda JST yangi a’zo davlatlarning a’zo bo‘lishi muhimligini tan oladi. Unda taʼkidlanishicha, olti yil davomida yangi aʼzolar boʻlmagan boʻlsa-da, “bir nechta ariza beruvchilar dalda beruvchi yutuqlarga erishganlar”.
O’zbekiston uchun qo'shilishning aniq maqsadlarini quyidagicha ko'rib chiqish mumkin:
• milliy eksportchilar va importerlar tomonidan savdo operatsiyalarini amalga oshirish uchun ko'p tomonlama huquqiy bazadan foydalanish;
• JST tamoyillari va me'yorlari bilan kafolatlangan xalqaro huquqiy himoya, shu jumladan eng qulay davlat rejimi kabi muhim qoidalar, buning natijasida O’zbekiston JSTga a'zo boshqa mamlakatlarning doimiy ravishda pasayib borayotgan tariflaridan va tovarlarga nisbatan milliy rejimdan foydalanishi mumkin. O’zbekiston kompaniyalari tomonidan eksport qilinadigan va import qilinadigan xizmatlar, xorijiy davlatlar tomonidan kamsituvchi ichki soliqlar, aktsizlar, bojxona to'lovlarini qo'llashdan himoya qilish;
• JST doirasida o'z milliy iqtisodiyotini himoya qilish tizimini qonuniylashtirish imkoniyati;
• savdoda texnik to'siqlar deb ataladigan vositalardan (texnik va boshqa me'yorlar va standartlar, sertifikatlashtirish qoidalari va boshqalar) foydalanishdan himoya qilish;
• O’zbekiston mahsulotlarining tashqi bozorlarga chiqishi uchun mavjud bo'lgandan ko'ra yaxshiroq va kamsituvchi shartlarni olish;
• Xalqaro savdo nizolarini hal qilish mexanizmiga kirish;
• huquqiy tizimni JST qoidalariga muvofiqlashtirish natijasida xorijiy investitsiyalar uchun yanada qulay muhit yaratish;
• O’zbekiston investorlari uchun JSTga a’zo mamlakatlarda, xususan, bank sektorida imkoniyatlarni kengaytirish;
• O’zbekiston bozoriga xorijiy tovarlar, xizmatlar va investitsiyalar oqimining ko'payishi natijasida mahalliy mahsulotlar sifati va raqobatbardoshligini oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish;
• ularning milliy manfaatlarini hisobga olgan holda xalqaro savdo qoidalarini ishlab chiqishda ishtirok etish;
• xalqaro savdoning to‘laqonli ishtirokchisi sifatida O’zbekistonning jahondagi obro‘sini oshirish.
Davom etayotgan qo'shilish bo'yicha muzokaralarning maqsadi O’zbekistonning JSTga qo'shilishi uchun eng yaxshi sharoitlarga erishish, ya'ni qo'shilishdan olinadigan foyda va tariflarni pasaytirish va ichki bozorlarni ochish shaklida imtiyozlar balansiga erishishdir.
Iqtisodiy rivojlanish va savdo vaziri German Gref intervyuda aytganidek, O’zbekistonning JSTga a'zo bo'lishdagi huquq va majburiyatlari muvozanati iqtisodiy o'sishga yordam berishi kerak, aksincha emas.