Мавзу: Жисмоний машқларга ўргатишнинг услуб ва тамойиллари

Мунтазамлилик тамойили
Мунтазамлик тамойили жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг шунингдек, жисмоний юклама билан дам олишни алмаштириб туришнинг мунтазамлилигида намоён бўлади. Мунтазам равишда машқ қилишнинг самараси беқиёс катта бўлади. Жисмоний тарбия жараёнининг мунтазамлилиги асосан юклама билан дам олишни энг қулай навбатлашувига қай даражада боғлиқ экани хусусияти бордир. Узлуксизлик-жисмоний тарбия инсон ҳаётининг барча даврларидан узлуксиз давом этадиган жараёндир.
Жисмоний машқлар билан шуғулланиш туфайли организмда содир бўладиган функционал ва таркибий ўзгаришлар зиддиятга учраши, пайдо бўлган шартли рефлекторли боғланиш сўна бошлайди, функционал имкониятларнинг эришилган даражаси пасая боради ва ҳатто баъзи регрессив ўзгаришлар 5-7 кун машқ қилинмагандаёқ билиниб қолади.
Кўриниб турибдики жисмоний тарбия жараёни узлуксиз бўлиши керак яъни сабабсиз танаффуслар бартараф этилиши керак. Шундан сўнггина жисмоний етукликка эришишнинг шароитлари яратилади. Машқларни такрорлаш ва янгилаб туриш, жисмоний тарбия жараёнида, тарбиянинг бошқа кўпчилик турларига қараганда, такрорлашга анча кенг ўрин берилади. Жисмоний тарбия жараёни учун такрорлаш билан бир қаторда, вариативлик, яъни машқларнинг ва уларнинг бажарилиш шартларининг тез-тез ўзгартириб туриш, юкламаларни аста-секин ошириб бориш ҳамда уларни қўлланишнинг ранг-баранг услубларини тадбиқ этиш, умуман машғулотларнинг шакл ва мазмунини ўзгартириб туриш ҳам муҳимдир.
Жисмоний тарбия жараёнининг узлуксизлиги юклама билан дам олишни алмаштириб туришни инкор этмай, балки мунтазам навбатлашни тақозо этади. Юклама жисмоний машқларни организмга таъсир этиш даражаси ва организм функционал имкониятларни ривожлантириш омили ҳисобланади. Қайта тикланишда юкламанинг оқибати ва таъсири сифатида дам олиш юклама билан узвий боғлиқлигини эътиборга олинади. Чарчаш ва қайта тикланиш жараёнларининг органик боғланганлиги ва биргаликда ўтиши ҳисобга олинса, юклама билан дам олишнинг ўзаро бир-бирига боғлиқлигини тушуниб олиш мумкин. Илмий тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатадики ишлаш ва дам олиш пайтида кишининг ишчанлик қобилияти ўзгариб туради.
Ишлаб турган вақтда, агар юклама анча ортиқ бўлса, ишлаш қобилияти пасаяди-киши тез чарчай бошлайди. Бу ҳол олдинми-кечроқми ишни тўхтатишга ва организмга ҳордиқ беришга мажбур этади, бу ҳордиқ вақтида аввалги юклама бахс этган куч билан қайта тикланиш жараёни бошланади, қайта тикланиш жараёнлари иш вақтида содир бўлади. Лекин иш қобилиятини ҳордиқ вақтидагина тиклаш мумкин. Жисмоний юклама анча ортиқ бўлганда шунга яраша дам олиш ишлаш қобилиятини дастлабки даражага келиши билан тикланиш тўхтамайди. Бу жараён аста-секин давом этади. Мазкур фаза дам олиш давом эттирилган тақдирда иш қобилиятининг ишга киришиш олдидаги даражасигача қайтиши билан алмашади.
Оширилган юкламалардан ишчанлик тўла тикланмаган шароитда фойдаланиш учун шуғулланувчилар олдиндан пухта тайёргарлик кўрган бўлишлари шарт. Тўла тикланмаган ҳолатда ўтказиладиган машғулот самараси бўлмайди. Шунга қарамай спорт турлари бўйича тренировка машғулотлари бунга амал қилади. Машғулотларнинг бир-бирини такрорлаши изчиллиги уларни бажара олиш масалалари билан боғлиқдир. Жисмоний тарбия ва спортда юксак маҳоратга эришиш учун шуғулланувчиларнинг имкониятлари ривожланиш қонуниятлари шу билан бирга тренировка босқичларида қулай бўлган тарбия жараёни назарда тутилиши керак.
Жисмоний тарбия жараёнида ихтисослаштирилган машғулотлар муҳим аҳамиятга эга бўлади. Дастлаб зарурий ҳаракатлар, хусусан қўл ҳаракатлари малака ва кўникмалар шакллантирилади, кейинчалик оёқ ва гавда ҳаракатлари бўлган асосий малакалар такомиллаштирилади. Бу билан танланган спорт тури бўйича ихтисослашиш юзага келади. Жисмоний тарбия жараёнида ҳаракат малака ва кўникмаларини ижобий кўчишидан максимал фойдаланиб салбий кўчишини эса имконият борича бартараф этиш зарур. Жисмоний тарбия ва спорт тернировкаси машуғлотларнинг мазмуни ижтимоий талаблар асосида шаклланади. Бу эса ҳаёт тарзига ҳамда инсонни жисмоний ривожланиш имкониятларига боғлиқ бўлади.
Жисмоний юкламаларни самарали натижа бериши мунтазамлилик тамойилининг бош омиллари ҳисобланади. Бунинг учун қуйидаги тартибга риоя қилиш керак бўлади. Чидамлиликни ошириш учун куч ва тезлик шаклидаги юкламалар билан машқлар бажариш. Шунингдек, бундай машғулотлардан сўнг актив ва пассив дам олишнинг ташкил этиш зарур. Машғулотлар ва машқлар изчиллиги шуғулланувчиларнинг шахсий хусусиятларига, машғулотлар йўналтирилишига, ҳамда жисмоний юкламаларнинг миқдори ва таркиби шунингдек таъсир кучига боғлиқ бўлади.