Мавзу: Жойда масофа ўлчаш

Tepalik orqali chiziq olish
. Agar A va B nuqtalar orasida tepalik bo`lib,
nuqtalarda o`rnatilgan vexalar bir – biridan ko`rinmasa, ishchilar tepa
yonbag`riga o`tib biri
d
1
nuqtada turib ikkinchisi
ad
1
stvoridagi
c
1
vexa
qo`yadi. So`ngra c
1
dagi ishchi b ga qarab, d
1
dagi ishchini d
1
dan d
2
nuqtaga,
ya`ni
c
1
b stvoriga ko`chiradi. Keyin d
2
dagi ishchi
c
1
dagi ishchini ad
2
stvoriga c
2
nuqtaga ko`chiradi vahakazo. So`ngra birinchi ishchi AD stvoridagi
C nuqtaga ikkinchi ishchi BC stvoridagi D nuqtaga chiqadilar.

---

Jarlik orqali chiziq olish.
Chuqurlik va keng jarlik orqali chiziq olishda,
vexalarni o`rnatish tartibi A va B nuqtalar joylashishi jar yonbag`rining
harakteriga qarab turlicha bo`ladi.
Agar jarning bir tomonidagi A va B chiziqni jar orqali o`tkazish kerak bo`lsa
jarning ikkinchi tomonida AB stvorida vexa 1 o`rnatiladi. So`ngra B5 stvorida
vexa 4, 2 – 1stvorida vexa 3 va 4 , keyin 4 – 3 stvorida vexa 5 o`rnatiladi.

---

Joyda ikki nuta orasidagi masofani bevosita yoki vositali o`lchash
mumkin.
Masofalarni bevosita o`lchashda turli xildagi o`lchash qurollari
qullaniladi
. Bular
po`lat lenta va invar simlar
hisoblanadi.
Muhandislik
ishlarida ko’proq po`lat lenta qo’llanilib
, uning uzunligi 20 m bo`lib, u
og`ir (eni 15 – 20 mm) va yengil (eni 10 – 15 mm), lenta qalinligi 0,4 –
0,6 mm bo`ladi. Bulardan tashqari 24, 30, 50 va 100 m uzunlikdagi
lentalar ham uchraydi. bilan o`lchash mumkin. Po`lat lenta uchlarining
tuzilshiga qarab, uchli va shtrixli bo`ladi.

---

Bulardan
tashqari
shkalali
lentalar
ham
uchraydi.
Lentada
detsimetrlar deametri 2 mm li teshiklar bilan, metrlar o`stiga tartib
raqami urib yozilgan kichkina plastinkalar bilan belgilangan bo`ladi
va lentaning bir uchiga 0, ikkinchi uchiga 20 raqami yozilgan bo`ladi.
Har bir lentada 6 ta yoki 11 ta shpilkasi bo`lib, bular sim halqada
ko`tarib yuriladi. Lenta maxsus halqaga urab vint bilan mahkamladi.
Uncha katta bo`lmagan
masofalarni o`lchash uchun
ruletka
ishlatiladi.
Ruletkalar
tasma
yoki
po`latdan yasalgan bo`lib
charm
yoki
temir
g`ilof
ichiga solingan bo`ladi.

---

Joyda berilgan AB chiziq ikki kishi tomonidan o`lchanadi
O`lchashda 6 ta shpilka (sixcha) bo`lib, shpilkalardan biri orqa
ishchida qolib, 5 tasi oldingi ishchi qo`lida bo`ladi. Orqadagi ishchi
lenta uchidagi ilgakni A nuqtadagi shpilkaga ilib ushlaydi, oldingi
ishchi AC chiziq yo`nalishi bo`yicha qo`yadi. Keyin orqadagi ishchi
ko`rsatishi bo`yicha oldingi ishchi, lentani AC da tog`ri yotayotgan
qilib silkitib tarang tortadi va shu turishda lenta uchidagi ilgakdan
shpilkani o`tkazib, yerga qadaydi.

---

Keyin orqadagi ishchi A nuqtadagi shpilkani olib, oldingi ishchi qadagan
shpilkani qoldirib, ikkalasi oldinga qarab yuradi; orqadagi ishchi lenta uchini 1–
nuqtadagi shpilkaga ilib o`lchashni yuqoridagiga o`xshab takrorlaydi va hokazo.
Oldngi ishchi qadab ketgan shpilkalarni orqadagi ishchi yig`ib boradi. Orqadagi
ishchi qo`lida 5 ta shpilka yig`ilganda o`lchangan masofa 100 m ga teng bo`ladi.
Keyin orqadagi ishchi qo`lidagi 5 ta shpilkani oldingi ishchiga keltirib beradi,
bunga uzatish deyiladi.
Chiziq oxiridagi yeng keyingi shpilka (2) bilan B nuqta orasidagi qoldiq
r– alohida o`lchanadi.
Shu vaqt chiziq uzunligi quyidagicha hisoblanadi:
r
l
n
D
+
=
0
*
bu yerda: D – chiziq uzunligi (m),
n – lentani quyish soni,
l
0
– lentaning nominal uzunligi; (20 m),
r – qoldiq, metr hisobida.

---

O`lchash natijalarini tekshirish uchun chiziqni to`g`ri va teskari
yo`nalishda o`lchanadi. Ikkala o`lchash natijalari bir–biriga mos kelsa
yoki farqi kam bo`lsa, o`lchash to`g`ri, aks holda chiziq uchinchi marta
o`lchanadi.
P`olat lenta bilan chiziq o`lchash aniqligiga joining notekisligi va
tuproq qoplami ta`sir yetadi. Shuning uchun joylarni 3 ta kategoriyaga
bo`ladilar;