Mavzu: kasb psixologiyasining predmeti reja

1 Mavzu: KASB PSIXOLOGIYASINING PREDMETI

R e j a : 1. Kasb psixologiyasi fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 2. Kasb psixologiyasi fanining shakllanish tarixi. 3. Kasb psixologiyasining boshqa fanlar bilan bog`liqligi. 4. O`quv fanlari tizimida kasb psixologiyasi.

T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r : Kasb psixologiyasi, rux, aks ettirish, psixika, Aristotel, refleks, emperizm, sensualizm, faktlar, jarayonlar, individual xususiyatlar, vazifalar, psixik holatlar.

Prinsip, determinizm, ong, faoliyat, amaliyot, nazariya, soha, ijtimoiy psixologiya, psixika, tadqiqot, psixik taraqqiyot, ijtimoiy borliq.

Psixologiya lotincha “psyuxe"-ruh, "logos"-fan, ta'Iimot degan so'zlardanoiinganbo'iib, psixologiya fani inson ruhi haqidagi ta'limotdir.

Boshqacha qilib aytgandapsixologiya ruhshunoslik,insonshunoslik haqidagi fandir.

O„zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: «Psixologiya fani biz

uchun eng zarur sohalardan biri. Psixologiyani o„rganish - hayotni, insonni o„rganish degani. Kerak bo„lsa, rahbarlik qilmoqchi ekansiz, yetakchi bo„lib, odamlarga ko„rsatma bermoqchi ekansiz, oldin ularning psixologiyasini har tomonlama o„rganish kerak))2, - degan edi. Ushbu fikr kasbiy psixologiya fanining metodologik asoslaridan birini tashkil qiladi.

Har qanday inson kundalik hayotida odamlar bilan uchrashib, muloqotga kirishar ekan, u o„zining bosiq yoki qiziqqon, beparvo yoki qiziquvchan, mehribon yoki bag„ritosh, jahldor yoki bosiq va hokazolardan iborat ichki va tashqi ruhiy olamini namoyon qiladi. Bu ruhiy holatlar ongli va ongsiz tarzda namoyon bo„ladi. Ana shu holatlar- ning barchasi insonning psixikasini tashkil qiladi.

Inson psixikasi moddiy va ma‟naviy borliqdagi narsa va hodisalarni jonli in‟ikos etuvchi murakkab jarayon bo„lib, u insoniyatning uzoq davom etgan fiziologik rivoji uyg„unligining mahsuli hisoblanadi Xo„sh, psixika nimaq Psixika - yuqori darajada tashkil topgan materiyaning tizimli xossasi (xususiyati), subyekt tomonidan obyektiv borliqni faol aks ettirish, mazkur borliq manzaralarini subyekt o„zidan uzoqlashtirmay ifodalashi, xuddi shu asnoda o„z xulqi va faoliyatini shaxsan boshqarishdir. Psixikada o„tmishning, hozirgi davr va kelgusi zamonning hodisalari ifodalangan, tartibga solingan1. Psixikaning asosiy vazifalari - aks ettirish - faoliyat va xatti-harakatlarni boshqarishdir.

Uning namoyon bo„lish shakllari va ularning o„zaro bog„liqligi psixik (bilish) jarayonlar (sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq va diqqat), psixologik holatlar (hissiyot, emotsiya, e‟tiqodlilik, bardamlik, tetiklik, qiziquvchanlik, hayratlanish, ishonchlilik, ijodiy ruhlanish), shaxsning xususiyatlari (yo„nalishlar, temperament, xarakter, qobiliyat, iqtidor, aqliy salohiyat, xulq motivatsiyasi, ish uslubi, mas‟uliyat)da kuzatiladi.

Psixologiya - psixikaning kelib chiqishi, rivojlanish qonuniyatlari, shuningdek insondagi onglilik va ongsizlik fenomenlarining xilma-xil ko„rinishlarini o„rganuvchi fan.

Psixologiya yunoncha «psixologos» so„zidan olingan bo„lib, «jon», «ruh» haqidagi fan, ta‟limot degan ma‟noni anglatadi. Biroq hozirgi davr ilmida «jon» tushunchasi o„rniga «psixika» atamasini qo„llash qabul qilingan. Chunki lingvistik nuqtai nazardan «jon», «psixika» tushunchalari aynan bir ma‟noni bildiradi. Lekin «psixika» atamasi bugungi kunda «jon»ga nisbatan kengroq ma‟noga, ko„lamga ega bo„lib, inson ruhiyatining ham ko„zga ko„rinuvchi, ham ko„zga ko„rinmas tomonlarini o„zida aks ettiradi.

Psixologiya fanining obyektiga psixika, ong va ongsizlik, shaxs va uning faolligi kirsa, uning predmetini ana shu obyekt haqidagi muayyan bilimlar tashkil

qiladi (Obyekt - kishilarning diqqatini o„ziga tortadigan moddiy va ma‟naviy borliq. Predmet - moddiy va ma‟naviy borliq haqidagi bilimlar majmuasi va o„rganiladigan masalalar).

Yuqorida ta‟kidlab o„tganimizdek, kasbiy psixologiya kasb psixologiya tarkibida yuzaga kelgan bo„lib, aniq faoliyat, ya‟ni ichki ishlar idoralari faoliyatidagi psixologik jihatlarning muhim tomonlarini o„rganishga bag„ishlangan fan hisoblanadi.

Kasbiy psixologiya ilmiy-amaliy fan bo„lib, umumiy psixologiyaning qonuniyatlarini o„rganadi va bu fanni samaradorligini oshirish uchun tavsiyalar ishlab chiqadi.

Kasbiy psixologiya fani kasb doirasidagi munosabatlar, odamlarning psixik faoliyatini huquqiy boshqarish mexanizmlari va qonuniyatlarini o„rganuvchi fandir. Bunda guvohlar, xolislar, jabrlanuvchi, gumonla- nuvchilarning ko„rsatmalari hamda so„roq olib borishning psixologik asoslarini o„rganish maqsad qilib qo„yilgan.

Kasbiy psixologiya fanining maqsadi - kasb xodimlari faoliyatining taraqqiyot qonuniyatlari, turli toifadagi shaxslar bilan o„zaro munosabatlar jarayonida psixologik bilimlardan foydalana olish ko„nikma va malakalarini shakllantirishdan iboratdir.

Shu ma‟noda, kasbiy psixologiya fanining metodologik asosini O„zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari, faylasuf-allomalarning psixologiya faniga oid g„oya va nazariyalari hamda hukumat qonunlari, IIVning buyruq va ko„rsatmalari tashkil etadi.

Psixologiya, falsafadek juda qadimiy fanlardandir va juda boy tarixga egadir.Pisxologiya dastlab falsafa doirasida faoliyat ko'rsatgan.

Psixologiya juda uzoq tarixga ega. Dastlabki psixologik tasavvurlar Qadimgi Sharq mamlakatlarida, Xitoy, Hindiston, Misr kabi mamlakatlarda vujudga kelgan.

Psixologik tasavvurlarning vujudga kelishida odamlar o'rtasida farqlarning mavjud ekanligi, ammo bu farqlarning sabablari aniq bo'lmaganligi bilan bog'liq.

Kishining psixikasi haqidagi ta'limotni birinchi marta Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) «Ruh haqida» degan kitobida bayon qilgan. Shu sababli Aristotel alohida fan bo'lgan psixologiyaga asos solgan olim yoki psixologiya fanining «otasi» deb hisoblanadi. U bir qancha asarlar yozib, ularda psixologiya masalalari bo'yicha o'z qarashlarini bayon qiladi. Aristotel ruh tan bilan uzviy bog'langan, deb hisoblaydi. «Ruh-deydi u-o'z taiatiga ko'ra hukmron asosdir, tana esa tobe narsadir». Aristoteldan keyin Demokrit, undan keyin Epikur (342-271 yillar), Rim shoiri va faylasufi Lukresiy Karr (99-95 yillar) psixologiya fanining rivojlanishiga o'z nazariyalari bilan hissa qo'shdilar. Lukresiy psixik hodisalarning tanaga bog'liqligini tajribada asoslab berdi. 0‟rta asrlardan fransuz tabiatshunos olimi R.Dekart nomini tilga olmaslik mumkin emas. Chunki bu olimning nomi bilan keyinchalik fiziologiyada va Psixologiyada ko'p ishlatiladigan refleks tushunchasi bog‟liqdir. R.Dekart o'z

zamonasida birinchimarta refleks tushunchasini odam hatti-harakatini tushintirishda ishlatdi va harakatlarnitashqi muhit ta'siri ostida ro'yobga kelishini refleks mexanizmi deb tushuntiradi. Lekin R.Dekart odam faoliyatini to'g'ridan- to'g'ri jonsiz mexanizm, mashina sifatida tasavvur qiladi, odam ruhining bu xatti- harakatlarga biron bir aloqasi bolishi mumkinligini butkul rad etadi. Ya ni refleks tushunchasi uning risolalarida juda tor manoda, faqat fizik aks ettirish ma'nosida qabul qilingan. Lekin shunga qaramay, bizning zamonga kelib, R.Dekart ta'limoti mexanikligi uchun em'as, balkim materialistic dunyo qarashdan kelib chiqayotganligi uchun refleks tushunchasi qaytadan tahlil qilingan holda qqabul qilindi.

Psixologiya fanining rivojlanishida CH.Darvinning evolyusion nazariyasi nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ldi.

Vilgelm Vund 1879 yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya amaliysini tashkil qildi. Oradan ko'p o'tmay, 1881 yili Berlin universiteti qoshida eksperimental psixologiya instituti tashkil qildi.

XIX asrning oxirida Rossiyada Tokarskiy, Bexterev, Langerlar, 1911 Chelpanov rahbarligida eksperimental psixologiya amaliysi ochildi. XIX asrning oxirlaridan boshlab, psixologiyaning boshqa sohalri: hayvonlar psixologiyasi, tarixiy psixologiya, yoshga aloqador kishilar psixologiyasi maydonga keldi.

Eng muhimi-XX asrga kelib, psixologiyaning tatbiqiy sohalari paydo bo'ldiki, endi qo'lga kiritilgan yutuqlar bevosita ta'lim, tarbiya, sanoat, biznes, marketing xizmatlari, boshqaruv, sog'liqni saqlash, huquqbuzarlikning oldini olish sohalariga dadil joriy etila boshladi. XXI asrning birinchi yiliga kelib, psixologiya nazariy, tahliliy fandan bevosita amaliyotning ehtiyojlarini qondiruvchi tadbiqiy fanga aylandi.

Biz sobiq sho‟rolar davrida tabiatni birlamchi, ruhniikkilamchi deb o'rgana'redik, birinchi o'ringaborliqni, ikkinchi o'ringa tafakkurni qo'yar edik.

Sharq mutafakkirlari ma'naviy hayot jamiyat taraqqiyotini, kishilar faoliyatini belgilaydi,deb ta'lim beradilar. Shu bilan birga ular ijtimoiy hayot va ijtimoiy ong o'rtasidagimunosabatlar murakkab ekanligini ta‟kidlaydilar,ijtimoiy ong ijtimoiy borliq bilan davlat, huquq, siyosat va boshqa shu kabilar bilan bog'liq ekanligini uqtiradilar.

Psixologiya fanini rivojlantirish sohasidaSharq mutafakkirlaridanAbu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino,Abu HomidMuhammad G'azzoliy kabilar katta hissa qo'shganlar.Mustaqil O'zbekiston Respublikasida milliypsixologiya fanini rivojlantirish uchunpsixolog olimlarimizdan I.P.Ivanov, E.G.G'oziyev, M.G.Davletshin, V.A.Tokoreva, B.R.Qodirov,G.B.Shoumarov, E.Z.Usmonova, S.A.Axunjonova, R.l.Sunnatovlar ham munosib hissa qo'shib keldilar va qo‟shmoqdalar.

Har bir fanning o'z predmeti bo'lgani kabi, psixologiya ham o'z predmetiga ega. Ammo psixologiya o'rganadigan voqelik boshqa fanlardagidan tubdan farq qiladi. Chunki uning predmetini ko'z bilan ko'rib, ushlab yoki bevosita o'lchab bo'lmaydi. Ularni fikr yuritish, tasavvur qilish, his qilish orqaligina bilib olish mumkin. Psixologiya predmetiga quyidagi ta'rif berish mumkin: