Mavzu: kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlar

О‘quv faoliyatining xususiyatlari 
О‘qish faoliyati kichik maktab davridagi bolalar psixikasi rivojidagi 
о‘zgarishlarni belgilab beradi. Maktabga birinchi bor kelgan bola о‘z 
faoliyatining tub mohiyati va vazifasini tо‘la tushunib etmaydi, balki hamma 
maktabga borishi kerak deb biladi. Kattalarning kо‘rsatmalariga amal qilib, 
tirishqoqlik. bilan mashg‘ulotlarga kirishib ketadi. Oradan ma’lum vaqt о‘tgach, 
shodiyona lahzalarning taassuroti kamayishi bilan maktabning tashqi 
belgilari о‘z ahamiyatini yо‘qota boradi va bola о‘qishni kundalik aqliy 
mehnat ekanligini anglaydi. Shunda bola aqliy mehnat kо‘nikmasiga ega 
bо‘lmasa uning о‘qishdan kо‘ngli soviydi, unda umidsizlik hissi vujudga 
keladi, о‘qituvchi esa bunday holning oldini olish uchun bolaga ta’limning 
о‘yindan farqi, qiziqarliligi haqida ma’lumotlar berishi va uni shu faoliyatga 
tayyorlashi kerak. О‘qish faoliyati davomida tarkib topgan xususiyatlar bolaning 
kelgusi rivoji uchun zamin bо‘lib xizmat qiladi. Maktabdagi о‘qish bolalarning 
bilish ehtiyojlarini tez rivojlanishi va sifatli tarkib topishi, ularning atrof hayotga 
faol qiziqishlarini yuzaga keltirib, yangi bilim va kо‘nikmalarni egallashlari uchun 
sharoit yaratadi. Bola asta-sekinlik bilan о‘z psixik jarayonlariga egalik qilib, idrok, 
diqqat va xotirasini boshqara olishga о‘rgana boshlaydi. 
Kichik maktab Yoshidagi bola о‘qituvchisi bilan yaxshi emotsional 
munosabatda bо‘ladi. Shu davrgacha bevosita kattalar rahbarligida u yoki bu 
axborotlarni о‘zlashtirib kelgan bо‘lsa, endi о‘z xohish irodasi bilan zarur 
ma’lumotlar tо‘plashga, о‘z oldiga aniq maqsad va vazifa qо‘yishga harakat 
qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining 
muayayn 
darajada 
rivojlanganligini bildiradi. Oqilona tashkil qilingan ta’lim jarayoni mazkur 
Yoshdagi bolalarning tafakkurini jadal rivojlantiradi. Bu Yoshdagi bola 
boshqa davrlarga nisbatan kо‘proq narsani о‘zlashtiradi. Maktab ta’limi 

---

о‘quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqeini, sinf jamoasi va oila 
muhitidagi о‘rnini о‘zgartiradi. Uning vazifasi о‘qishdan, bilim olish, 
kо‘nikma va malakalarni egallash, о‘zlashtirishdan iborat bо‘lib qoladi. -
Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning о‘quv faoliyatlari murakkab bо‘lgan kо‘p 
darajali motivlar tizimi bilan boshqariladi. О‘quv faoliyati motivlari о‘quvchilar 
nima uchun о‘qiyotganlarini kо‘rsatib beradi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan 
bolalarda ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu motivlar atrofdagilar orasida yangi 
mavqeni egallash, ijtimoiy ahamiyatga ega bо‘lgan va baholaniladigan faoliyat bilan 
bog‘liq bо‘lgan motivlardir. Lekin birinchi sinfning oxirlariga borib, kо‘pchilik 
о‘quvchilar о‘z maktab majburiyatlariga ma’suliyatsizlik bilan qaray boshlaydilar. 
Bu bir qancha sabablar bilan bog‘liq: 1) Bola endi о‘quvchi bо‘ldi, о‘quvchi bо‘lish 
istagi qondirildi. Bu maqomni ushlab turish uchun hech narsa qilmasa ham bо‘ladi. 
2)о‘quvchining ijtimoiy mavqei maktabda ularga beriladigan о‘quv faoliyati 
mazmuni bilan belgilanmaydi. Yangi dasturlar ta’lim mazmuni va uni tashkil etishga 
mutlaqo yangicha yondashuv asosida tuzilgan bо‘lib, kichik maktab Yoshidagi 
о‘quvchilarning Yosh imkoniyatlarini yuzaga chiqarib, bolalarda qat’iy о‘quv 
motivlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ta’limning mazmuni о‘quvchining 
bilimlarni egallashga qiziqishi, о‘z aqliy mehnati natijasidan qanoatlanish 
hissi bilan uzviy bog‘liqdir. Bu his о‘qituvchining rag‘batlantirishi bilan 
yuzaga keladi va о‘quvchida samaraliroq ishlash mayli, istak va ishtiyoqini 
shakllantiradi. Bolada paydo bо‘lgan faxrlanish, о‘z kuchiga ishonch hislari 
bilimlarni о‘zlashtirish va malakalarni rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik 
maktab Yoshidagi bolalarni о‘qitish jarayoni, о‘quv faoliyatining asosiy 
komponetlari: о‘quv masalalari, о‘quv vaziyatlari, о‘quv harakatlari, nazorat 
etish va baholash bilan (V.V.Davidov bо‘yicha) tanishtirishdan boshlanadi. Bu 
borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay bо‘lgan 
sharoitda amalga oshirilishi juda muhim. О‘quvchining о‘quv faoliyatini 
о‘zlashtirishi о‘quv masalalari tizimini echish jarayonida amalga oshiriladi. 
О‘qishning boshida kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilar mustaqil ravishda о‘quv 
masalalarini qо‘yish va echishni bilmaydilar. Bu vazifani boshida о‘qituvchi 
bajaradi. Asta-sekinlik bilan о‘quvchilarning о‘zlari ham о‘quv masalalarini 
qо‘yish va echish uchun zarur bо‘lgan kо‘nikma va malakalarni egallay 
boshlaydilar. Bu mustaqil о‘quv faoliyati shakllanishining muhim bosqichidir. 
О‘quv masalalarini ajratib olish boshlang‘ich sinf о‘quvchilari uchun ma’lum bir 
qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun ham har bir darsning sо‘ngida 
о‘qituvchi о‘quvchilari aniq bir topshiriqlarni bajarishning ma’nosini qanday 
tushunganliklarini aniqlash uchun vaqt ajratishi kerak. “Biz bugun darsda nimalarni 
о‘rgandik?” tarzidagi savol bolalarga shunchaki daftarda chiziqchalarni chizib, 
doirachalarni bо‘yashni emas, balki sanashni, qо‘shishni yoki ayirishni 
о‘rganganlarini tushunishlarida yordam beradi. Agar bola о‘quv harakatlarini 
notо‘g‘ri bajarsa, bu uning о‘quv harakatlarini yo nazorat va baholash bilan 
bog‘liq harakatlarni bilmasligi, yoki ularni yaxshi egallamaganligidan dalolat 
beradi. Bolaning mustaqil ravishda bajargan harakatlari natijalarini о‘z xatti-
harakatlarining xususiyatlari bilan taqqoslay olishlari unda о‘z-о‘zini nazorat 
etish layoqati ma’lum darajada shakllanganidan dalolat beradi. Kichik maktab 

---

davrida etakchi faoliyat doirasida refleksiya avvalo о‘quv harakatlari, nazorat va 
baholash bilan bog‘lik bо‘ladi. Bu harakatlarning interiozatsiyasi о‘quvchiga 
mustaqil ravishda о‘zlashtirilayotgan kо‘nikma va layoqatlarga mustaqil ravishda 
yondashish imkoniyatini beradi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarning о‘quv 
faoliyatini jamoa faoliyati sifatida tashkil etilishiga kо‘p vaqt unchalik e’tibor 
berilmadi. Bilimlarni о‘zlashtirish jarayoni individual jarayon deb hisoblangan. 
Buning natijasida pedagogik psixologiyada о‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va 
mustaqil faoliyati ishning individual shakllaridagina rо‘yobga chiqishi mumkin deb 
hisoblangan. Lekin sо‘nggi yillarda sobiq ittifoq davlatlarida, Shuningdek, Polsha, 
Germaniya kabi mamlakatlardagi ilg‘or о‘qituvchilarning ishlarida guruhiy bilish 
faoliyati har bir о‘quvchiga darsda maksimal faollik va mustaqillikni ta’minlanishi 
zarurligi tasdiqlangan. Sо‘nggi yillardagi olib borilgan tadqiqotlar tafakkur 
mustaqilligini faoliyat sifatida an’anaviy tushunishga jiddiy tuzatishlar kiritdi. 
О‘quvchilarning о‘zaro nazorati va javobgarligiga asoslangan guruhiy о‘quv 
faoliyati tafakkur mustaqilligini rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratishi 
aniqlangan. 
Taniqli psixolog va pedagoglarning ilmiy asarlarida kichik maktab Yoshidagi 
о‘quvchining о‘quv faoliyatidagi mustaqilligi uchun shart- sharoitlarni yaratish 
nihoyatda ahamiyatli ekanligi haqida fikrlar mavjud. Shunday shart-sharoitlardan 
biri boshlang‘ich davrda о‘quv faoliyatini jamoaviy faoliyat sifatida tashkil 
etilishidir. 
Quyidagi belgilar mavjud bо‘lgan taqdirdagina ishni jamoaviy deb hisoblash 
mumkin. 
1. О‘qituvchi tomonidan berilgan о‘quv vazifasi yoki alohida bir mikrogruppa 
tomonidan baravar bajarish qabul qilinsa. 
2. Vazifalarni о‘zaro taqsimlagan holda birgalikda biron-bir ish bajarilsa. 
3. О‘zaro nazorat va ma’suliyat mavjudligi. 
4. Ishlarni taqsimlashni tashkil etish va uning kechishini о‘quvchilarning о‘zlari 
nazorat etishlari. 
Frontal ishda (ma’ruza, hikoya qilib berish, frontal sо‘rovnoma va h.k...) 
о‘qituvchi butun sinfga teng ravishda ta’sir kо‘rsatishga harakat qiladi. Bunday 
holatda о‘quvchi bilan muloqot о‘qituvchining tashabbusi bilan lekin, juda kam 
miqdorda amalga oshiriladi. Individual ishda (darslik bilan mustaqil ishlash, misol, 
masala echish, mashqlarni bajarish va h.) о‘qituvchi bilan tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri muloqot 
yо‘q. Bunday holda kо‘pincha о‘quvchi-о‘quvchi, ya’ni sinfdoshi bilan muloqotga 
yо‘l qо‘yilmaydi yoki cheklanadi. Darsdagi jamoaviy faoliyat о‘quvchining tо‘liq 
mustaqilligi va faolligini rivojlantirishda katta ahamiyatga egadir. Bunda 
о‘quvchilar asta-sekinlik bilan о‘quv faoliyatining subyekti sifatida yangi 
imkoniyatlarini о‘zlari uchun ochib boradilar. Bu jarayonda о‘quvchi faoliyati 
samaraliroq bо‘lishi uchun о‘zini о‘zi nazorat etishga harakat qiladi. О‘quv 
vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni echish yо‘llari bilan 
tanishadilar va ularni egallagan zahoti aniq bir masalalarni echishda 
amaliy foydalanadilar. 
О‘quv faoliyatida nazorat va о‘z-о‘zini nazorat etish kichik maktab 
Yoshidagi о‘quvchilarda о‘quv harakatlarini mustaqil rejalashtirishi va 

---

bajarishni shakllanishida juda muhimdir. Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, 
boshlang‘ich sinf о‘quvchilarining masalalarni echishdagi ayrim yо‘l va 
tushunchalarni etarlicha egallamaganligi bu tushuncha va yо‘llarni 
shakllantirishda bolalar barcha kerakli о‘quv harakatlarini bajarishga 
о‘rgatilmaganligining natijasidir. 
Bolalar tafakkuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib mulohaza 
yuritishning va bu uslubdan о‘quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta. 
Ovoz chiqarib mulohaza yuritish va о‘z echimini asoslab berish aqliy sifatlarni 
о‘sishiga xizmat qilib, kishi о‘z mulohazalari va xatti-harakatini tahlil etishi va 
anglashini rivojlantiradi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarda aqliy va о‘quv 
materialini о‘zlashtirish imkoniyatlari ancha yuqori hisoblanadi. Tо‘g‘ri tashkil 
etilgan ta’limda bu Yoshdagi bolalar о‘rta maktab dasturida kо‘rsatilgan 
bilimlarga nisbatan kо‘proq bilimlarni tushunishlari va о‘zlashtirishlari 
mumkin. Kichik maktab Yoshidagi bolalar о‘quv faoliyatining о‘ziga xos 
xususiyatlaridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab, о‘quv materialini 
о‘zlashtirmaslikning dastlabki belgilari kо‘zga tashlanadi. Kichik maktab 
Yoshida past о‘zlashtirish sabablari va о‘qishdagi qiyinchiliklar quyidagilar 
bilan bog‘liqdir: 1) neyrofiziologik sabablar; 2)bilish jarayonlarining etarli 
darajada rivojlanmaganligi; 3) erkin va mustaqil harakat qilish darajasining 
pastligi; 4) motivatsion sohalarining etarli rivojlanmaganligi; 5) oila 
tarbiyasidagi, oilaviy munosabatlardagi kamchiliklar; 6) maktab ta’limi va 
tarbiyasidagi kamchiliklar; 7) о‘zaro muloqot va munosabatdagi kamchiliklar; 8) 
shaxs xususiyatlardagi og‘ishishlar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar 
о‘qishidagi qiyinchiliklar bola shaxsining barcha shaxsiy, bilish, motivatsion 
va hissiy va irodaviy sohalarda aks etadi. Bu qiyinchiliklar о‘zaro bir-biri 
bilan bog‘liq. Bir qiyinchilikni bartaraf etilishi ikkinchi qiyinchilikni ham 
kamayishiga olib keladi. 
О‘qishga nisbatan ijobiy munosabat kichik maktab davrining oxirlariga kelib, 
birmuncha pasayish kо‘zga tashlanadi. О‘quv faoliyatiga qiziqish – 1-2 sinflarda 
kо‘tarilib, 3-4 sinflarda pasayadi.О‘quv faoliyatiga qiziqishning pasayishida
о‘qituvchining tayyor materialni bayon etishi va о‘quvchilarning yodlab olishlari 
ustanovkasi ustunlik qiladi va о‘quvchilarning faolliklari taqlid qilish xarakterida
bо‘ladi. 3-4 sinf о‘quvchilari odatda о‘qilganlarni qayta hikoya qilib berishni,
doskada yozilgan mashqni kо‘chirib yozishni, qoidalar va she’rlarni yodlashni 
yoqtirmaydilar va aksincha, misol va masalalarni mustaqil ravishda echishni, tabiat 
hodisalarini kuzatishni, rasm chizish va plastilin va loydan narsalar yasash 
ishlarini yaxshi kо‘radilar. Boshqacha aytganda, kichik maktab Yoshidagi 
о‘quvchilar tashabbus va mustaqillik imkoniyati bor bо‘lgan ishlarga kо‘proq 
qiziqish bildiradilar. Kichik maktab Yoshida о‘qishga qiziqishning pasayish 
sabablaridan biri sifatida V.A.Suxomlinskiy о‘qituvchi tomonidan past bahoning 
kо‘p qо‘yilishi, bu esa bolada о‘qishga nisbatan qiziqishning pasayishi va о‘z 
imkoniyatlariga nisbatan bо‘lgan ishonchning pasayishida deb biladi. 
Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida о‘quv faoliyatining hamma 
elementlarini shakllantirilganligi va mustaqil bajara olinishi etakchi faoliyat 

---

sifatidagi о‘qish о‘z vazifasini bajarganligini anglatadi. Kichik maktab 
Yoshidagi о‘quvchilarning о‘quv faoliyati о‘z tarkibiga quyidagilarni kiritadi: