Mavzu: kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlar

Kichik maktab Yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi 
О‘qish faoliyati kichik maktab Yoshidagi о‘quvchining aql-idroki, sezgirligi, 
kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi 
uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. 
Shu Yoshdagi bola idrokining о‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi,
xayolining yorqinligi, xotirasining kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi о‘zining
qiziquvchanligi, ishonuvchanligi bilan boshqa Yoshdagi bolalardan ajralib 
turadi. 
Kichik maktab davrida о‘qish faoliyati bilan shug‘ullanish, jumladan, 
moddiy narsalarning har xil xossalari bilan tanishish sezgilarning о‘sishiga 
katta ta’sir kо‘rsatadi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarda asosan farq qila 
olish, kо‘rish va eshitish sezgilari ayniqsa tez о‘sadi. 7-10 Yoshli bolalarda 
ranglarning tuslarini sezish 45% ortishi,10-12 Yoshgacha bolalarda esa 
65%gacha ortishi rus olimlari tomonidan aniqlanilgan. Kichik maktab 
о‘quvchilarini rasm chizishga о‘rgatish ranglarni farqlash sezgirligining 
о‘sishiga katta ta’sir kо‘rsatadi. Ohanglarni farq qilish sezgirligi, ayniqsa 
bolalarga musiqa va ashula о‘rgatish jarayonida kuchli suratda о‘sadi. 
Sezgilarning о‘sishida Shuningdek, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining ham 
ahamiyati katta. Aniq harakat qilishga jalb etuvchi mashqlar bolalarning 
muskul-harakat sezgilarini о‘stiradi. 
Kichik maktab davriga kelib idrokning hamma turlari asosan ta’lim- tarbiya 
tufayli mazmun, aniqlik, ravshanlik jihatdan kо‘p darajada takomillashadi. 
Mazkur Yoshdagi bolalar о‘z idroklarining aniqligi, ravonligi, о‘tkirligi bilan 
boshqa Yosh davrdagi insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir narsaga berilib, 
о‘ta sinchkovlik bilan qarashlari sababli idrokning muhim xususiyatlarini 
о‘zlashtirish imkoniyatiga ega bо‘ladilar. 
Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni 
maqonda joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda 
muvaffaqiyatli о‘qish uchun bola sensor rivojlanganlik darajasining yuqori 
bо‘lishi juda muhim hisoblanadi. Maktab Yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan 
bolalar rasm va suratlar real hayotni aks ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. 
Shuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks etganini real hayotga 
taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bola rasmlarda atrof-hayotdagi 
narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladi. Bu tasvirlar bolalarda 
estetik va badiiy didni rivojlantiradi. Chunki, bola shu rasmlar orqali olam 

---

gо‘zalligini, uning turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va о‘z 
munosabatini bildira oladi. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarda ixtiyoriy idrok 
va kuzata olish qobiliyati о‘sadi. Kuzata bilish muvafaqqiyatli о‘qish uchun 
zarur shartlardan biridir. О‘quvchilarda kuzata bilish qobiliyati ularning
tafakkuri, irodasi, qiziqish, havaslari bilan birgalikda о‘sib boradi. Bu 
Yoshdagi о‘quvchilar о‘z idroklarini mustaqil idora eta oladilar. Boshlang‘ich 
sinf о‘quvchilari katta Yoshdagi odamlardan deyarli qolishmasdan tо‘g‘ri 
chiziqni kо‘z bilan chamalab teng ikki bо‘lakka bо‘la oladilar, narsa va 
chiziqlarni katta-kichikligiga qarab taqqoslay oladilar, narsalarning fazoda 
turgan о‘rnini, ularning qaysi biri yaqinroq yoki uzoqroq, qaysi biri balandroq 
yoki pastroq joylashganini kо‘z bilan chamalab, shu masofani bosib о‘tish 
uchun talab qilinadigan vaqtni ham taxminan hisoblay oladilar. 
Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va 
shartli barqaror bо‘ladi. Boshlang‘ich sinf о‘quvchilarida diqqatni irodaviy 
zо‘r berish bilan boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bо‘lmaydi. 
Buning asosiy sababi, ularda ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. 
Bolalarda ixtiyorsiz diqqat kо‘proq rivojlangan bо‘ladi. Boshlang‘ich sinf 
о‘quv materiallarining yaqqolligi, yorqinligi, jozibadorligi, о‘quvchida 
beixtiyor his-tuyg‘ularni uyg‘otadi va kuchli irodaviy zо‘riqishsiz fan asoslarini 
egallash imkonini beradi. 1-2 sinf о‘quvchilari diqqatining о‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri - uning etarlicha barqaror emasligidir. Shuning uchun ham 
ular о‘z diqqatlarini uzoq muddat muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat 
obyektlari ustida uzoq tura olmaydilar.Ta’lim jarayoni kichik maktab Yoshidagi 
о‘quvchilarning ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni 
rivojlantirishga qulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil 
aqliy mehnat qilish, misol-masalalar echish, mashqlar bajarish, takrorlash 
irodaviy zо‘r berish jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. Bu 
Yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatni tо‘plash, tashkil qilish, uni taqsimlash, ongli 
ravishda boshqarish uquvi shakllana boshlaydi. 
Ushbu matritsa kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilar diqqatining
kо‘chishi, taqsimlanishi, mahsuldorligi va barqarorligini aniqlash uchun 
ishlatiladi.Kichik maktab Yoshidagi bolaga Landolt xalqachalari chizilgan 
blank taqdim etiladi va unga quyidagi qо‘llanma beriladi. “Hozir biz sen bilan 
“ Diqqatli bо‘l va iloji boricha tezroq ishla“ nomli о‘yin о‘ynaymiz. Sen hozir 
boshqa о‘rtoqlaring bilan musobaqalashasan. Keyin musobaqada kim yutganini 
kо‘ramiz. Seni bajargan ishlaring о‘rtoqlaringnikidan yomon bо‘lmaydi deb
о‘ylayman. Shundan sо‘ng bolaga Landolt xalqachali blank kо‘rsatiladi va u nima 
qilishi kerakligi tushuntiriladi. U xalqachalarni qatorlar bо‘yicha diqqat bilan 
qarashi va ular orasidan joyidan о‘zgartirib chizilgan xalqachalarni topishi va 
ularni belgilab qо‘yishi kerak. 
Ish 5 minut davomida bajariladi. Har bir minutdan sо‘ng eksperimentator 
“chiziq” deb aytadi. Bu vaqtda bola tо‘xtagan joyiga chiziq tortishi kerak bо‘ladi. 5 
minut о‘tganidan sо‘ng eksperimentator “tо‘xta” deb aytadi va bola ishni tо‘xtatishi 
kerak va о‘sha erga ikkita chiziq tortib qо‘yishi zarur. Ish tugatilganidan sо‘ng 
eksperimentator bola tomonidan har bir minut ichida hamda 5 minut davomida 

---

kо‘rib chiqilgan xalqachalar sonini aniqlaydi. Shuningdek, ishlash jarayonida har bir 
minutda va 5 minut davomida yо‘l qо‘yilgan xatoliklar hisoblaniladi. 
Kichik maktab Yoshidagi bola ma’lum darajada о‘z faoliyatini о‘zi mustaqil 
rivojlantira oladi. U о‘z rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishni 
sо‘z bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish sо‘zsiz bolaning diqqatini tashkil eta 
oladi va rivojlantiradi. Kichik maktab Yoshidagi bolalar о‘z diqqatlarini aqliy 
masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori 
motivatsiyani tashkil etilishini talab etadi. 
О‘quv faoliyati boladan berilgan о‘quv materiallarini esda saqlab qolishni 
talab etadi, о‘qituvchi о‘quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida 
kо‘rsatmalar beradi. О‘quvchi nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni 
tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu Yoshda ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, 
ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini asosan uning ishga bо‘lgan 
qiziqishi belgilab beradi. О‘quv materialini tushunish, eslab qolishning asosiy 
sharti hisoblanadi Birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasidan 
birmuncha ustunligi tufayli kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarda mantiqiy 
xotiradan kо‘ra kо‘rgazmali harakatli xotira ustunlik qiladi. Shuning uchun ham 
ular nazariy qonun va qoidalardan, mavhum tushunchalardan kо‘ra yaqqol 
ma’lumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni, obrazlar va narsalarni tezroq 
hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar. Kichik 
maktab Yoshidagi bolalar ta’lim olish munosabati bilan mantiqiy, ya’ni 
ma’nosiga tushunib esda qoldirish qobiliyati о‘sib boradi. Esda qoladigan 
materialning hajmi kengayib boradi, materialning mazmunini tushunish ham 
chuqurlashadi va murakkablashadi. Ba’zan boshlang‘ich sinf о‘quvchilari, 
hatto mazmuni tushunarli bо‘lgan materialni ham ma’nosiga e’tibor 
bermasdan, mexanik ravishda о‘rganib oladilar. Respublikamizning psixolog 
olimi 
E.G‘.G‘oziyevning 
fikriga 
kо‘ra, 
buning 
sabablari 
quyidagilar:1)ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda 
yaxshiroq rivojlangani uchun ham ma’lumotlarni aynan,о‘zgarishsiz eslab
qolish imkonini beradi; 
2) о‘quvchilar о‘qituvchi qо‘ygan vazifani anglab etmaydilar,natijada uning 
“tо‘g‘ri tushuntirib ber” degan talabini sо‘zma-sо‘z takrorlash deb biladilar; 
3)ularning nutq boyligini etishmasligi (ilmiy atamalar, til qonuniyatlarini 
bilmasligi) materialni ijodiy tо‘ldirish, unga qо‘shimcha qilish imkoniyati
yо‘qligi uni sо‘zma-sо‘z qaytarishni osonlashtiradi; 4) о‘quvchilar matnni 
tо‘g‘ri usullar bilan eslab qolishni bilmaydilar. Bunday holat shu Yoshdagi 
bolalarda albatta bо‘lishi kerak emas. Mexanik esda qoldirish kо‘pincha 
о‘qituvchilar о‘quvchilarida mantiqiy xotirani о‘stirishga etarli e’tibor 
bermagan hollarda bо‘lishi mumkin.Ta’lim jarayonida о‘quv materialining 
ma’nosini, mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy asoslarini eslab 
qolish va esga tushirish orqali о‘quvchilarda mantiqiy xotira takomillashadi. 
Birinchi sinfdan boshlab ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez rivojlana 
boshlaydi. О‘qish jarayoni uchun ixtiyoriy esda qoldirish ham, ixtiyoriy esga 
tushirish ham barobar talab etiladi. Busiz о‘qish jarayonining normal bо‘lishi 
mumkin emas. О‘quvchilardan faqat о‘rganib, bilib olishgina emas, balki 

---

о‘rganib bilib olganini xotirlay olish ham talab etiladi. О‘quv materialini 
muayyan sistema bilan xotirlash faqat ixtiyoriy esga tushirish yо‘li bilan 
bо‘lishi mumkin. 
О‘quvchilar tushuncha va qoidalarni ta’riflab berolmay kolganlarida yoki 
ta’riflash mumkin bо‘lmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, 
misollar bilan kо‘rsatib beradilar. Dars jarayonida о‘qituvchi turli vaziyatlarni 
tasavvur qilishni sо‘raydi. Bu holat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-
predmetlar, maketlar, sxemalar bо‘lgan taqdirdagina о‘quvchi tasavvurini 
rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu Yoshdagi bolalar mustaqil tasavvur, 
harakatlar qilishga qiynaladilar. Kichik maktab davrida tasavvur asosan 
bolalar 
rasm 
chizayotganlarida, 
Shuningdek 
ertak 
va 
hikoyalar 
tо‘qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilar о‘z xayollari 
va tasavvurlariga asoslangan holda qiziqarli ertak va hikoyalarni о‘zlari mustaqil 
ravishda tо‘qiy oladilar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va 
xilma-xil bо‘ladi. Ayrim о‘quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa 
fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shu bois kichik maktab 
Yoshidagi bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar 
kо‘pincha о‘zlariga ma’lum siymolar, syujetlardan foydalangan holda yangi 
obrazlarni tasavvur etadilar, yaratadilar. Juda kо‘p multfilmlar ana shunday 
bolalarning tasavvurlari asosida yaratilgan. Turli tasavvurlar zamirida ularning 
qо‘rquvni engishi, dо‘st topishi, xursandchilik hislari yotadi. Bundan tashqari, 
tasavvur terapevtik natijaga olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon 
bо‘lishi mumkin. Bola real hayotda qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan 
chiqib keta olmagan holatda ham kо‘pincha xayolga beriladi. Masalan, 
mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola о‘zining hamma havas qiladigan 
oilasi, uyi bо‘lishini, bu uyga о‘g‘rilar kelib qolsa, u qahramonlik qilishini 
tasavvur qiladi. О‘z tasavvurida yaxshi yoki yomon holatlarni boshidan 
kechirgan bola о‘zining kelgusi xatti-harakatlari motivatsiyasi uchun zamin 
tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan bо‘lgan tasavvurning bolalar hayotidagi 
ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila 
boshlaydi, о‘z-о‘zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa 
oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga 
xizmat qiladi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolada xayol etarli darajada 
rivoj topgan bо‘ladi va u xilma-xil tasavvurlarning kattagina zaxirasiga ega 
bо‘ladi. О‘qish jarayonida u faqat idrok va xotira tasavvurlariga tayanib 
qolmasdan, balki shu bilan birga, xayolida yaratilgan tasavvurlarga ham tayanib, 
о‘rgatilayotgan materialni yaqqol tarzda о‘zlashtira boradi.
Bolaning xayoli tevarak-atrof taassurotlari, tasviriy san’at asarlarini etarli 
darajada aks ettirishda vujudga keladi. Siymolar, shartli belgilar, tabiat 
manzaralari jamlanib, о‘quvchilarda xayol paydo bо‘ladi. Boshlang‘ich sinf 
о‘quvchilari о‘ynaydigan о‘yinlarda ham ularning xayolini о‘sishi davom 
etaveradi.О‘quvchilar о‘z о‘yinlarida turli narsalarni yasaydilar, turli erlarga 
sayohat qiladilar. Bunday о‘yinlarlardan о‘quvchi mazmundor taassurotlar oladi 
va unda turli tasavvurlar hosil bо‘ladi, uning ijodiy, qurish-yasash va badiiy 
qobiliyatlari о‘sadi. Kichik maktab Yoshidagi о‘quvchining xayoli о‘zining 

---

kengligi va mazmundorligi jihatidangina о‘zgarib qolmasdan, balki yо‘nalishi 
jihatidan ham о‘zgaradi. Kichik maktab davridagi о‘quvchining ixtiyorsiz xayoli 
ham, ixtiyoriy xayoli ham maktabgacha Yoshdagi bolalarning xayolidan о‘zining 
barqarorligi bilan farq qiladi. 
Maktabga kelish arafasida bolaning sо‘z boyligi о‘z fikrini bayon eta 
oladigan darajada ortadi. 6 Yoshdagi normal rivojlanayotgan bola о‘z nutqida 
3000-7000 sо‘zni ishlatadi. Bolalar nutqining о‘sishida ularning maktabdagi
о‘qish faoliyati ayniqsa, katta rol о‘ynaydi. Bola maktabga kelmasidan oldin 
о‘zi qanday gapirayotgani ustida о‘ylab о‘tirmasdan, о‘z nutqidan faqat aloqa 
va bilish vositasi tariqasida foydalanadi. Maktabda esa bola gaplashayotgan til 
о‘qitiladigan va о‘rganiladigan fan bо‘lib qoladi. Maktabda о‘qiyotgan
: 
bola о‘z ona tilining grammatikasi bilan shug‘ullanishi natijasida, о‘z
nutqini grammatika qoidalariga muvofiq ongli ravishda tuzishni о‘rganadi.
Grammatikani о‘rganish jarayonida bola nutqining fonetika jihati aniqlanadi,
nutqning morfologik jihati tо‘g‘ri bо‘lib boradi, sintaksis tuzilishi esa
ancha takomillashadi. Nutqning ayrim jihatlariga xos bо‘lgan bu sifatlar 
faqat grammatikani о‘qib о‘rganish natijasidagina о‘sib qolmasdan, balki, shu 
bilan birga, maktabda о‘qitilayotgan boshqa fanlarning ta’siri ostida ham о‘sadi. 
Maktabda о‘qitilayotgan hamma fanlarni о‘rganish va shu fanlar bilan 
shug‘ullanish jarayonida о‘quvchi nutqining lug‘at zaxirasi boyiydi, sо‘zlarning 
mazmuni chuqurlashadi va kengayadi, har qaysi sо‘zning, har kaysi terminning
ma’nosi aniqlanadi. Boshlang‘ich sinf Yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, sifat,
son, fe’l va bog‘lovchilardan iborat bо‘ladi. Bu Yoshdagi bolalar о‘z nutqlarida 
qaysi sо‘zlarni ishlatgani afzal-u, qaysilarini ishlatish mumkin emasligini farqlay 
oladilar. 6-7 Yoshli bola jumlalarini murakkab grammatik tizimda tuza oladi. Bola 
butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda egallab borib, uni о‘zlashtirishi ma’lum 
bir faoliyatga aylana boradi. 7-9 Yoshli bolalar nutqining о‘ziga xos 
xususiyatlaridan biri shundaki, ular о‘z fikrlarini bayon etish uchungina emas, 
balki о‘z suhbatdoshining diqqatini о‘ziga jalb qilish uchun ham gapiradilar. 
Bu davrda bolaning yozma nutqi ham shakllana boshlaydi. Yozma nutq 
jumlalarni tо‘g‘ri tuzish va sо‘zlarni tо‘g‘ri yozishga ma’lum talablar 
qо‘yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola sо‘zlarni qanday eshitgan bо‘lsa, 
shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni tо‘g‘ri talaffuz etishga va yozishga 
о‘rganishi zarur. Yozma nutqni egallash asosida bolalarda turli matnlar haqida 
ma’lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana 
boshlaganligi bois, bolada о‘zi yozgan fikrlarni, sо‘z va harflarni nazorat etish 
malakasi hali rivojlanmagan bо‘ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati 
beriladi. Ushbu mustaqil ijodiy ish kichik maktab Yoshidagi о‘quvchilarda 
berilgan mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun 
ma’lumot tо‘plash, muhim jihatlarini ajratib olish, reja tuzish, uni ma’lum ketma-
ketlikda bayon etish, malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni tо‘g‘ri tuzish, 
aynan shu mazmunga mos sо‘zlarni topish va ularni tо‘g‘ri yozish, tinish 
belgilarini tо‘g‘ri qо‘yish, о‘z xatolarini topa olish va tо‘g‘rilash aqliy 
rivojlanishning kо‘rsatkichlaridan hisoblanadi. Metodistlar kichik maktab 

---

Yoshidagi bolalarning nutqini rivojlantirish uchun quyidagi nutq turlarini 
sistemali ravishda tashkil etish sxemasini tavsiya etadilar.