Mavzu: Korxonalarning innovatsion biznes faoliyatini baholash Reja: Kirish

Kichik biznesda innovatsion faoliyatni rivojlantirishning xorij tajribasi

Dunyodagi barcha rivojlangan mamlakatlarda kichik biznes va tadbirkorlikni, uning innovatsion faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlash davlat iqtisodiy siyosatining mustaqil tarkibiy qismi hisoblanadi. Barcha rivojlangan davlatlarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali iqtisodiyotni yuksaltirishga alohida ahamiyat berilgan. Iqtisodiyotda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va unga keng yo’l ochib berish aholi bandligini samarali ta’minlash va bu orqali aholi farovonligini oshirishning muhim omili sifatida e’tirof etiladi.
Xorijiy mamlakatlarda kichik biznesni har tomonlama qo’llab-quvvatlashning mukammal va puxta ishlab chiqilgan tizimi mavjud bo’lib, bu tizim iqtisodiyotning globallashuvi, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va raqobatning kuchayishi sharoitida ijtimoiy-iqtisodiy muhitning barqaror taraqqiy etishini ta’minlaydi. Bu holat esa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash mexanizmining to’la darajada rivojlanganligini ko’rsatadi.
Rivojlangan mamlakatlarda davlat sektori muhim manbalardan hisoblansada, biroq innovatsion faoliyatni amalga oshirishda va moliyalashtirishda ikkinchi darajadagi o’rinni egallaydi. Uning ulushi ko’pchilik rivojlangan davlatlarda xususiy sektorga nisbatan 1.3-2.5 marta kam.
Jahon tajribasida kichik biznes va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash va uning innovatsion faoliyatini rivojlantirishning o’ziga xos tomonlari mavjud bo’lib, bu rivojlangan mamlakatlarda turlichadir (2-jadval).
Ko’pgina mamlakatlarda kichik biznesni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish, ularning innovatsion faoliyatini rag’batlantirish hamda muvofiqlashtirish yetarli resurs imkoniyatlariga va boshqaruv vakolatiga ega bo’lgan maxsus davlat organlari zimmasiga yuklatilgan.
Jahonning rivojlangan mamlakatlaridan biri hisoblangan Amerika Qo’shma Shtatlarida Kongress tomonidan “Kichik biznes ma’muriyati” deb nomlangan maxsus tashkilot tuzilgan bo’lib, u xu­susiy sektorga ko’maklashish, uni moliyalash hamda kreditlash, innovatsion faoliyatini rag’batlantirish ishlarini samarali yo’lga qo’ygan. Kichik biznes ma’muriyatining 90 dan ziyod mintaqaviy va hududiy bo’limlari tuzilgan bo’lib, ular joylarda xususiy sektor subyektlari oldida tug’iladigan har qanday muammolarni kechiktirmay hal etishni asosiy maqsad qilib olgan.
2-jadval
Jahon tajribasida kichik biznesni qo’llab-quvvatlash va innovatsiya faoliyatini rivojlantirishning asosiy xususiyatlari²⁰

Asosiy xususiyatlar	Asosiy xususiyatlarning qaysi davlatlarga xos ekanligi
Yangi mahsulot va texnologiyalarni ishlab chiqarish xarajatlarini 50 foizigacha to’g’ridan-to’g’ri moliyalashtiriladi (subsi- diyalar, zayomlar)	Fransiya, AQSh va boshqalar
Foizsiz ssudalar taqdim etiladi	Shvetsiya
Dotatsiyalar beriladi. Kichik biznesga kresitlar ajratishda venchur fondlaridan samarali foydalaniladi	Amaldagi barcha rivojlangan mamlakatlarda
Innovatsiya loyihalarini ishlab chiqarishda joriy etilishini qo’llab-quvvatlash maqsadida venchur moliyalashtirish fondlari tashkil etiladi	AQSh, Angliya, Germaniya, Fransiya, Shvetsariya, Niderlandiya
Yakka tartibdagi kashfiyotchilar uchun davlat bojlari pasaytiriladi	Avstriya, Germaniya, AQSh, Yaponiya
Kashfiyotlar energiyani tejashga qaratilgan bo’lsa, davlat bojlarini to’lashdan ozod etiladi	Avstriya
Amalga oshirilga tadqiqotlar natijalari bo’yicha patentlar olishda bojlardan ozod etiladi	Niderlandiya, Germaniya, Yaponiya
Mahalliy ishlab chiqaruvchilar soliqqa tortishdan ozod etiladi, soliqlar faqatgina eksport qilishda olinadi	Xitoy
Yosh tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash alohida e’tibor qaratiladi	Buyuk Britaniya, Italiya
Tadbirkorlarga faoliyatining dastlabki ikki yilida foizsiz kreditlar beriladi, keyingi yillarda esa juda past stavkalarda yillik foizlar undiriladi. Shu tariqa tadbirkorlar bepul boshlang’ich sarmoya bilan ta’minlanadi	Germaniya
Kichik biznesni sug’urta qilinmagan zarar larini qoplash uchun yordam puli beriladi. Yordam puli innovatsiyalarning xavfli loyihalarini qoplaydi. Davlat bank kreditlarini olishda kafil sifatida qatnashadi	AQSh

Kichik biznes va tadbirkorlikka oid birinchi qonun 1953-yilda qabul qilingan va undan so’ng esa ko’plab huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Ushbu qonunlarning bajarilishini shu ma’muriyat qoshida tuzilgan Advokatura qattiq nazorat qilib boradi. Bu Advokatura ma’muriyat kabi yuqori maqomga ega hisoblanadi. Uning rahbari AQSh Prezidenti tomonidan tayinlanadi va faqat Prezident hamda Kongressga hisobot beradi. Advokatura vakillari Kongress yig’ilishida biznes va tadbirkorlik manfaatlarini himoya qiladilar hamda xususiy sektorga ma’muriy bosim ko’rsatish holatlarini bartaraf etadilar. Qonunlarga davlat idoralari ham, kichik biznes va tadbirkorlik vakillari ham birdek amal qiladilar. Kichik biznesni qo’llab-quvvatlovchi tashkilotlar vakillarining fikricha, tadbirkorlar oldida vujudga keladigan muammo pulning yetishmasligidan emas, balki aksar hollarda bilimning yetishmasligidan kelib chiqadi. Shu sababdan ham joylarda tadbirkorlar uchun bepul kutubxonalar va maslahatxonalar tashkil etilgan. AQSh da innovatsion tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash bilan Kichik biznes ma’muriyatidan tashqari yana boshqa tashkilotlar ham shug’ullanadi. Milliy ilmiy fond, NASA, universitetlar hamda tarmoq vazirliklari shular jumlasidandir.
AQShda davlat venchur firmalar va tadqiqot markazlarini tashkil etishni rag’batlantirib boradi. Milliy ilmiy fond tashabbusi bilan AQShda eng samarali tadqiqotlar markazi hamda venchur firmalar birinchi 5 yilida to’la yoki qisman federal byudjetdan moliyalashtirilishi mumkin.
Milliy ilmiy fondning ma’lumotlariga asosan, hozirgi davrda ilmiy-texnik taraqqiyotda kichik biznes va tadbirkorlik ilmiy tekshirish ishlarining o’rni tobora kuchayib bormoqda.
Boshqa texnologik rivojlangan mamlakatlar kabi AQShda ham venchur firmalar, “spin-off” firmalar (oliy o’quv yurtlari, mustaqil institutlari, davlat tadqiqot markazlari, yirik korporatsiyalarning maxsus labaratoriyalaridan ajralib chiqqan firmalar) hamda investitsion firmalar faoliyat ko’rsatib bormoqda. Davlat faol ravishda “spin-off” firmalarni yirik notijorat ilmiy markazlar,
universitetlar tomonidan subsiyidalashtirilib bormoqda. Bundan tashqari “spin-off” firmalari orqali ilmiy yutuqlarni tarqatish maqsadida, mamlakatda milliy ilmiy fond tomonidan moliyalashtiriladigan bir qator innovatsion fondlar faoliyat
ko’rsatib kelmoqda.
Jahonning rivojlangan davlatlaridan biri Yaponiyada ham kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish, uning innovatsion faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ichida Yaponiya ilm-fanning yuqori darajada rivojlanganligi bilan ajralib turadi.
Yaponiyada XX asrning 40- yillarida mamlakat hukumati tarkibida “Kichik va o’rta korxonalar boshqarmasi” tashkil etilgan. Kichik biz­nesni qo’llab-quvvatlashni milliy davlat markazlari kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish umumdavlat dasturini bajarish yo’li orqali amalga oshiradilar. Shunday markazlardan 170 ta tuzilgan hamda faoliyati yo’lga qo’yilgan. Bundan tashqari, kichik korxonalarning raqobatbardoshligini yuqori darajada ushlash
maqsadida davlat texnologik das­turlarini amalga oshirishga javob beradigan davlat texnologik marka­zlari ham bor. Barcha markazlar ishini Kichik va o’rta korxonalar boshqarmasi muvofiqlashtirib boradi. Yaponiyada kichik va o’rta korxonalarni qo’llab-quvvatlashda davlat, o’zini o’zi boshqarish hududiy organlari, moliyaviy tuzilmalar hamda o’quv yurtlari ishtirok etadilar.
Davlat kichik va o’rta korxonalarni turli xil imtiyozlar hamda soliqlarni kamaytirishni moliyalashni, oliy maktabga qarashli o’quv yurtlarida boshqaruvchilar, sohiblar, ma’murlar stajirovkasini yo’lda qo’yish orqali qo’llab-quvvatlab boradi. Mintaqaviy madad o’zini o’zi boshqaruvchi jamoat tashkilotlari tomonidan moliyaviy ta’minotni, savdo va sanoatda rahbarlik qilish markazi yordamida savdo-sanoat palatasi hamda kichik va o’rta korxonalar uyushmasi Markaziy jamiyati mutaxassislarining bepul maslahatlarini yo’lga qo’yishni o’z ichiga oladi. Moliyaviy tuzilmalar ham kreditlashni, ham banklarda maslahat markazlarini tashkil etishni amalga oshiradilar. O’quv yurtlari kichik va o’rta biznes uchun malakali kadrlar tayyorlab beradi.
Yaponiyada sanoat rivojlanish strategiyasini aniqlashda, sanoat ishlab chiqarishda hamda ularni ishlab chiqarishga joriy qilishda tashqi savdo va sanoat vazirligi muhim o’rin egallaydi, ilmiy texnika siyosati aniq yo’nalishlarining bajarilishini fan va texnika boshqarmasi nazorat qiladi.
Yaponiya sanoat texnologiyalari assotsiatsiyasi tashqi savdo va sanoat vazirligiga bo’ysungan bo’lib, litsenziyalarni eksport va import qilish ishlari bilan shug’ullanadi. Yaponiyada ilmiy texnika taraqqiyotning uzoq muddatli dasturi mavjud bo’lib, amaliy tadqiqotlarni rag’batlantirish hamda chet ellardan litsenziyalarni sotib olish bilan shug’ullanadi. Yaponiyada fan, ishlab chiqarish va ilmiy texnika taraqqiyotining integratsiyalshgani, ilmtalab ishlab chiqarishni qamrab olgani tufayli ushbu mamlakat jon boshiga to’g’ri keladigan YaIM, sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan oldingi o’rinlarni egallab turibdi. Ushbu yutuqlar Yaponiyada innovatsion faoliyatning faolligi natijasida bo’lmoqda.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanadigan har qanday korxona, shu jumladan, kichik biznes subyektlari o’zining bozordagi o’rni va ulushi hamda ko’zlagan strategik maqsadlariga erishish uchun innovatsiyalarga katta ahamiyat beradi. Chunki aynan innovatsiya korxonani inqirozdan saqlab qoladi, unga yangi hayot baxsh etadi, istiqboldagi maqsadga erishishda yo’lchi yulduz vazifasini o’taydi.
Mamlakatda innovatsiya faoliyatining tashkil etilishi va rivojlanishi uchun, eng avvalo, quyidagi shartlarning mavjud bo’lishi va ta’minlanishi maqsadga muvofiqdir: davlat innovatsiya siyosati, investitsiya salohiyati, innovatsiya sohasi, innovatsiya infratuzilmasi, innovatsiya dasturi.
Innovatsion faoliyatni ishlab chiqarishga joriy etayotgan qariyb har bir kichik korxona uning tashkiliy muammolariga duch keladi. Bunday muammolarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  ilmiy-texnik yangiliklarni yaratish va shakllantirish;
  
• 
  loyihalarni, uning tashkiliy-me’yoriy hujjatlarini tayyorlash;
  
• 
  yangiliklarning tashqi va ichki muhitga moslashuvchanligini ta’minlash;
  
• 
  yangilikni ishlab chiqarishga joriy etish va ommaviy ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va boshqalar.
  

O’zbekiston Respublikasida innovatsion sohada amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, Innovatsion rivojlanish vazirligi va Innovatsion faoliyatni qo’llab-quvvatlash jamg’armasining tashkil etilishi orqali kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyat har tomonlama rivojlanib boradi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining innovatsion sohadagi manfaatlarini ta’minlash va faoliyatini rag’batlantirish orqali davlat ahamiyatiga molik muammolarni quyidagi asosiy vazifalar bilan hal etish mumkin:

• 
  kichik korxonalar innovatsion faoliyatini takomillashtirish hamda ishlab chiqarishning ilmiy-texnik darajasini oshirish;
  
• 
  korxonalarda innovatsion faoliyatni rag’batlantirish maqsadida korxonalarda hamkorlik va kooperatsiya aloqalarini qo’llash;
  
• 
  zamonaviy ilm-fan yutuqlaridan foydalanish maqsadida ilmiy parklar va texnoparklar faoliyatini tubdan takomillashtirish;
  
• 
  innovatsion faoliyat bilan shug’ullanayotgan korxonalarda tashqi iqtisodiy faollikni rivojlantirish;
  
• 
  Innovatsion faoliyatni moliyalashda xorij tajribasini o’rganib chiqib, amaliyotga tatbiq etish va boshqalar.
  

Kichik biznes korxonalarida innovatsion faoliyatni yanada rivojlantirishga yordam beradigan quyidagi tavsiyalar ishlab chiqildi:

• 
  Kichik biznes korxonalari faoliyatiga innovatsion marketing texnologi-
  

yalari joriy etilmagan bo’lsa, ushbu korxonalarning innovatsion faoliyati samarasiz yakunlanishi ma’lum. Shu bois, korxonalarda innovatsion marketingni tashkil etish va undan foydalanish maqsadga muvofiq. Chunki, innovatsion marketing texnologiyalari o’z vaqtida samarali joriy etilishi yangi tovarni ishlab chiqish bilan bog’liq risklarni pasaytiradi, potensial talabni baholash, bozorning maqsadli segmentini aniqlash imkonini beradi. Raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishda, ushbu tovarlarning bozordagi holatini aniqdashda ularning ishlab chiqarilishi, dizayni, servis xizmati, korxonaning va mahsulotning imidji, tovar o’rovi va ushbu omillarning nisbatini hisobga olish talab etiladi.

• 
  Kichik biznes korxonalarida innovatsiya asosida rivojlanishini innovatsiya jarayonlarini tashkil etish samaradorligi bilan bog’lash maqsadga muvofiq. Innovatsiya jarayonlarini samarali tashkil etish, innovatsion menejmentni yo’lga qo’yish korxonani barqaror rivojlantirish sari yetaklaydi. Innovastion menejment usullari hamda texnologiyalarini tatbiq etish, amaldagi boshqaruv usullarini muntazam ravishda takomillashtirib borish kichik biznes subyektining kelgusida muvaffaqiyatga erishishini ta’minlaydi.
  
• 
  Kichik biznes korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni sotishda elektron tijorat (internet marketing) dan foydalanish korxona savdo aylanmasi hajmining ortishiga olib keladi. Chunki, korxona elektron shakldagi korporativ xaridlar tizimiga keng jalb qilinishi orqali raqobatda yutish, tovarlarning narxlari optimallashib, korxonaning innovatsion faolligi rivojlanib boradi.
  

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. 
   Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/ru/lists/view/3324. 24- yanvar 2020-yil.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 8-fevral 2017-yil.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-noyabrdagi PF-5264-sonli “O’zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etish to’g’risida” gi Farmoni // “Xalq so’zi”. 30-noyabr 2017-yil.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 1-fevraldagi PQ-2750 sonli “Tadbirkorlik subyektlariga davlat xizmatlarini ko’rsatish mexanizmlarini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi Qarori // “Xalq so’zi”. 2-fevral 2017-yil.
   
5. 
   Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: “O’zbekiston”, 2017. 486 b.
   
6. 
   Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: “O’zbekiston”, 2017. 32 b.
   
7. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2018. 80 b.
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. “Xalq so’zi”. 2018-yil 29-dekabr.
   
9. 
   Abdullayev Y., Karimov F. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. – T.: Mehnat, 2010. – 349 b.
   
10. 
    www.stat.uz
    
11. 
    www.mineconomy.uz
    
12. 
    www.iqtisodiyot.uz
    

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13 Фоломьев А.Н. Инновационный тип развития экономики России. – М.: РАГС, 2005. – С. 68.

14

15

16

17

18

19

20 G'oyibnazarov B.K., Rahmonov H.O. va boshqalar. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik – mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini yuksaltirish omili. –T.: Fan, 2011.