Mavzu: Kredit bo’yicha foiz stavkalar va ularga ta’sir qiluvchi omillar

BILM-60 guruh talabasi

Pardayeva Durdona

Mavzu: Kredit bo’yicha foiz stavkalar va ularga ta’sir qiluvchi omillar

1.Kreditning to’lovlilik tamoyili?

To’lovliliktamoyili. 
 
Bu tamoyil aylanma fondlarining doiraviy aylanishini, kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish jarayonini ta’minlovchi to’lov resurslari summasini avanslashtirish  zaruriyatidan kelib chiqadi.  
 Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag’lari uchun 
kreditorga foiz shaklida to’lovni o’tkazadilar. Kreditning to’lovligi uni to’liq 
summada o’z egasiga qaytarilishinigina emas, shu bilan kredit uchun foiz shaklidagi to’lov bilan qaytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor o’z mablag’larini hech vaqt o’z hajmida qaytarib olish sharti bilan bermaydi, bunda u mablag’ni qarzga berganligi  uchun muayyan to’lov talab qiladi. (foizsiz imtiyozli kreditlarbundanmustasno). 
 Kreditning to’lovligi nafaqat banklar xo’jalik hisobi statusiga, shu bilan birga 
korxonalarni bevosita foydasi bilan bog’liq xo’jalik hisobiga rag’batlantiruvchi ta’sir  ko’rsatadi.  Kredit uchun haq to’lashning iqtisodiy mohiyati  qarz beruvchi va qarz oluvchi o’rtasidagi qo’shimcha olingan foydaning  taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo’ladi.  Ko’rib chiqilayotgan tamoyilning amaliyotda uchta asosiy funktsiyasini bajaruvchi bank foizi normasini o’rnatish jarayonida namoyon bo’ladi: 
 
huquqiy shaxslar foydasining va jismoniy shaxslar daromadining 
taqsimlanishi; 
 
ishlab chiqarishni tartibga solish va ssuda kapitalining taqsimlanishi orqali 
tarmoq, tarmoqlararo va xalqaro miqyosda aylanishi; 
 
iqtisodiyot rivojlanishining inqirozli bosqichida  bank mijozlarining pul 
mablag’larini  inflyatsiyadan himoyalash va boshqalar. 
 
Ssuda foizining stavkasi ssuda kapitalidan olingan yillik daromad summasining 
berilgan kredit summasiga nisbati bilan aniqlanib, kredit resurslarining bahosi sifatida namoyonbo’ladi. 
  Boshqa tovarlar bahosi belgilanishining ananaviy mexanizmidan farqli o’laroq  
kreditning bahosi, ssuda kapitali bozoridagi talab va taklifning  nisbatini o’zida aks 
ettiradi va  u  bir qator omillarga bog’liq  bo’ladi: 
 
bozor iqtisodiyotining davriy  rivojlanishi ( inqiroz davrida ssuda foizi o’sadi 
va aksincha, yuksalish davrida esa  pasayadi); 
 
inflyatsiya jarayoni  suratlari (amaliyotda ssuda foizining  inflyatsiya o’sish 
sur’atlaridan orqada qolishi uchrashi mumkin); 
 
tijoart banklarni kreditlash jarayonini amalga oshiruvchi Markaziy bank orqali 
davlat kreditini tartibga solishning samaradorligi; 
 
xalqaro kredit bozoridagi holat (masalan, biror mamlakatda kredit bo’yicha 
foiz stavkasining oshishi shu mamlakatga chet el kapitalining oqib kelishiga olib 
keladi  va bu milliy bozorlar holatiga tasir ko’rsatadi.); 
 
jismoniy va huquqiy shaxslar pul jamg’armalarining dinamikasi (ularning 
hajmi qisqargan holda ssuda foizi o’sadi); 
 
potentsial qarz oluvchilarning kredit resurslariga bo’lgan ehtiyojini aniqlab 
beruvchi ishlab chiqarish dinamikasi; 
 
 ishlab chiqarishning mavsumiyligi (chet el amaliyotida banklar mavsum 
davrida kreditlar bo’yicha  foizlarni oshiradilar); 
 
davlat tomonidan beriladigan kredit miqdori bilan davlatning ichki qarzlari 
o’rtasidagi nisbat (ssuda foizi ichki davlat qarzlari o’sishi bilan birga o’sibboradi).

2.Foiz stavkalar va ularni o’lchash?

Korxonalar  foydalanilgan  qarz  mablag’lari  uchun  kreditorga  foiz  shaklida   to’lovnio’tkazadilar. Kreditning to’lash uni to’liq summada o’z egasiga qaytarilishinigina emas, shubilan kredit uchun foiz shaklidagi to’lov bilan qaytarilishini ifodalaydi. Demak, kreditor o’zmablag’larini hech vaqt o’z hajmida qaytarib olish sharti bilan bermaydi, bunda u mablag’niqarzga  berganligi  uchun  muayyan  to’lov  talab  qiladi  (foizsiz  imtiyozli  kreditlar  bundanmustasno).

Kreditning  to’lovi  nafaqat  banklar  xo’jalik  hisobi  maqomiga,  shu  bilan  birga, korxonalarni  bevosita  foydasi  bilan  bog’liq  xo’jalik  hisobiga  rag’batlantiruvchi  ta’sir ko’rsatadi.

Kredit  uchun  haq  to’lashning  iqtisodiy  mohiyati  qarz  beruvchi  va  qarz  oluvchio’rtasidagi  qo’shimcha  olingan  foydaning  taqsimlanishini  qayd  qilishda  namoyon  bo’ladi.Ko’rib chiqilayotgan tamoyilning amaliyotda uchta asosiy funktsiyasini bajaruvchi bank foizi me’yorini o’rnatish jarayonida namoyon bo’ladi.

Tijorat banklarining  foiz siyosati depozitlar va kreditlarning okilona foiz stavkalarini shakllantirish va foiz riskini boshkarish bilan boglik tadbirlar majmuasidir.

Tijorat banklarining foiz siyosatining asosiy jixatlari quyidagilardan iborat:

1. Foiz  siyosatining asosiy maksad va vazifalari: foiz siyosatining asosiy maksadi foizsiyosatida  anik  belgilab  kuyilgan  bo’lishi  lozim.  Ayrim  banklarda  foiz   siyosatining  asosiymaksadi  sifatida  foiz  risklarini  boshkarish  tizimini  takomillashtirish  belgilab  kuyiladi,boshkalarida esa sof foizli daromad darajasini oshirish kursatiladi.

2.  Foiz  riskini  yuzaga  keltirishi  mumkin  bo’lgan  xolatlar:  bunday  xolatlar  odatdakredit  kuyilmalarining  xajmini  keskin  oshirilishi  natijasida  yoki  kreditlarning  bozorstavkalarini sezilarli darajada oshishi natijasida yuzaga kelishi mumkin.

3.  Foiz  riskini  boshkarish  usullari:  odatda  bank  amaliyotida  foiz  riskini  asosiyboshkarish  usullari  sifatida  foizli  svoplardan  keng  foydalanadilar,  kichik  banklarda  esako’proq kredit riskiga limitlar o’rnatish uslubidan foydalanadilar.

4. Foiz stavkalarini o’stirmaslik makomini belgilash tartibini joriy kilish

3. Kreditning bahosi tushunchasi?

Tijorat banklarining daromad olish soxasi faoliyati uning foiz siyosati orkali amalgaoshiriladi.  Bank  kredit  bera  turib  mijozning  foyda  olishi  uchun  shart-sharoit  yaratar  ekan,demak,  o’zining  manfaatini  xam  amalga  oshirgan  bo’ladi.  Banklar  foiz  siyosatini  amalgaoshirishda omonatlar bo’yicha to’lanadigan  foizni ularning o’zlari   takdim  etadigan  ssudalaruchun   oladigan  ssuda  foizidan  pastroq  qilib  belgilaydi.  Olingan  va  to’langan  foizlarningsummalari urtasidagi farq banklarning foydasini tashkil etadi.

Tijorat  banklari  xar  bir  aniq  kelishuvlarida  foiz  me’yorini  xisoblaganda  quyidagilare’tiborga olinadi:

• 
  ta’minlangan ssudalar bo’yicha eng kreditga layokatli mijozlar uchun aniq muddatga
  
• 
  beriladigan bazaviy foiz stavkasining darajasini;
  
• 
  xar  bir  aloxida  kelishuvning  shartlarini  inobatga  olgan  xolda  tavakkalchilik  uchun qo’shimcha to’lov.
  

Foiz  stavkasi  jalb   qilgan   mablag’lar   bo’yicha   kelishilgan  daromadlilik   stavkasidir.

Amalda  mablag’larni  jalb  qilish  turlari  qancha  ko’p  bo’lsa  ularni  foiz  stavkasi  turlari  hamham shuncha ko’p bo’ladi. Misol, qarz oluvchi uy sotib olish maqsadida berib turilgan qarzpul  uchun  mazkur  zayom  bo’yicha  foiz  stavkasi  to’laydi,  bu  o’z  navbatida  qo’yilganmablag’(nakd,  mulk  va  boshqalar)  bo’yicha  foiz  stavkasi  deb  yuritiladi;  a  bankni  firmadanushlayotgan stavkasi esa tijorat krediti bo’yicha foiz stvkasideyiladi.Foizlarni  hisoblashda  tartib  bo’yicha  diskret(diskret  foizlari)  usulida;  bunda  hamhisoblash  davrlari  oy,  chorak  va  yil  sifatida  qabul  qilinadi.  Arim  hollar  da  har  kunlikhisoblash  qo’llanilib,  (misol,  uzoq  muddatli  investitsiyalarni  analiz  qilish  uchun)mijozlargama’qul kelishi uchun ayrim hollar da foizni o’zluksiz hisoblash usuli qo’llaniladi.

Foiz stavkani son jihatdan moliyaviy tahlil etishda nafaqat qarz summasini ko’payishquroli  ko’rinishda,  balki  kengroq  ma’noda  bevosita  mablag’larni  bir  egasidan  boshqasigaoqib  o’tish  va  ko’payish  orqali  tijorat  va  moliyaviy  faoliyatdan  keladigan  daromadlilikdarajasini o’lchash uchun joriy etiladi

4.Nominal foiz stavkasi? Real foiz stavkasi?

Nominal  foiz  stavkasi  deganda  e’lon  qilingan  foiz  stavkasi  tushuniladi.  Real  foiz stavkasi deganda nominal foiz stavkasini pulning qadrsizlanish darajasiga muvofiqlashtirilgan darajasi tushuniladi. Foizning nominal stavkasi (i) va real stavkasi (r) deb belgilansa:

r = i + x,

bu erda, x – inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi.

Rivojlangan  davlatlar  pul-kredit  tizimida  foiz  stavkalarning  turli-tumanligi  mavjud.

Foiz  stavkalarning  birinchi  darajasi markaziy  bank  tomonidan  tijorat  bankiga  taqdimetiladigan  kreditlar  bo’yicha  belgilanadigan  rasmiy  foiz  stavkasidir.   Mazkur  foiz  stavkasi hisob yuritish yoki qayta moliyalashtirish foiz stavkasi deb ataladi.Foiz  stavkalarning  navbatdagi  darajasi  kredit  resurslarining  banklararo  bozoridagitaklif  stavkalaridan  iboratdir.  Etakchi  banklar  birinchi  darajali   banklar  evrovalyutalaridaushbu banklarda depozit hisobvaraqlarini ochish orqali kreditlashni taklif stavkalari bo’yichaamalga oshiradi. Misol sifatida LIBOR (LIBOR – London Inter Bank Offered Rate) Londonbanklararo  taklif  stavkasini  keltirish  mumkin.  Ushbu  stavka  rasmiy  asosda  belgilanmaydi,balki  har  bir  tijorat  banki  mazkur  stavkani  har  bir  ish  kunining  birinchi  yarmi,  ya’ni  soat11.00  holatiga  pul-kredit  bozorining  kon’yunkturasidan  kelib  chiqqan  holda  aniqlaydi.

LIBOR  stavkasi  deganda  ushbu  banklar  bo’yicha  o’rtacha  arifmetik  miqdor  sifatidahisoblangan o’rtacha stavka tushuniladi.

FV = 1000 dollar x 1,10 = 1100 dollar.

Agarda Siz 1100dollarni hisob raqamida yana bir yilga qoldirsangiz, unda ikkinchi yil yakunida  pulingiz  qancha  bo’ladi?  Ikkinchi  yil  davomida  Siz  1100  dollarli  summaga  yillik10% hajmida daromad olasiz va hisoblangan foizlarning summasi 0,10 x 1100 = 110 dolargateng bo’ladi.Demakikkinchi yilning oxiriga kelib Siz 1210 dollarning egasi bo’lasiz.

6. Oddiy foizlar. Murakkab foizlar hisoblash usulitushuntiring?

Murakkab  foizlarning  tabiati  to’g’risida  aniq  bir  tasavvurga  ega  bo’lish  uchun  bizistiqboldagi  qiymatni  (1210  dollar)  uch  tarkibiy  qismga  bo’lamiz.  Birinchi  qism  dastlabki 1000 dollar. Ikkinchi qism bo’lib esa mazkur 1000 dollarga birinchi yil uchun 100dollar va ikkinchi yil uchun 100 dollar hajmida hisoblangan foizlar hisoblanadi. Omonatningasosiy summasiga hisoblangan foizlar oddiy foizlar (simple interest)debataladiEndi,  yana  10  dollar  hajmidagi  foizlar  mavjud,  ular  ikkinchi  yili  olingan  bo’lib,birinchi  yil  uchun  foizlar  sifatida  olingan  100  dollarlik  summaga  hisoblangan.  To’langanfoizlarga hisoblangan foizlar murakkab foizlar (compound  interest) deb ataladi.  Foizlarningumumiy hisoblangan summasi (210 dollar) oddiy foizlar (200 dollar) va murakkab foizlar (10dollar)dan iborat.

FV = 1000 dollar x 1,1 x 1,1 = 1000 dollar x 1,1² = 1210 dollar.

Uch yildan so’ng ushbu summa

FV = 1000 dollar x 1,1 x 1,1 x 1,1 = 1000 dollar x 1,1³ = 1331 dollar.