Мавзу: Кўрув анализатори физиологияси анализаторлар физиологияси

Вестибуляр аппаратлар

Эшитиш анализаторининг анатомиясига вестибуляр аппарат киради. У бир нечта бўшлиқлардан иборат бўлиб, уларнинг ичида махсус суюқлик жойлашган. Самолётлар горизонтал, фронтал ва сагиттал деб аталади. Ички қулоқда одамга космосдаги ҳаракат ва ориентатсияни идрок этиш имконини берувчи доғлар, тароқчалар ва туклар мавжуд.
Вестибуляр аппаратда қуйидагилар та'кидланиши керак:

• 
  ярим доира каналлари;
  
• 
  овал ва юмалоқ қопчалар билан ифодаланган статокистик каналлар.
  

Думалоқ х алта жингалак, овал - ярим доира каналлар ёнида жойлашган.
Вестибуляр аппарат анализатори одам космосда ҳаракат қилганда ҳаяжонланади. Нерв алоқалари туфайли соматик реактсиялар бошланади. Бу мушак оҳангини сақлаш ва тана мувозанатини назорат қилиш учун зарур.
Вестибуляр ядро ва серебеллум ўртасидаги реактсиялар ўйин, спорт машқлари пайтида пайдо бўладиган мобил реактсияларни аниқлайди. Мувозанатни сақлаш учун кўриш ва яхши мувофиқлаштирилган мушаклар иши қўшимча равишда талаб қилинади.

Эшитиш анализаторининг ўтказувчанлик ё'ли

Акустик сигналларни қабул қилиш учун жавоб берадиган рецепторлар Корти органида жойлашган. У коклеанинг орқасида жойлашган ва мембранада жойлашган соч ҳужайраларидан иборат.
Аудио сигнални узатиш учун эшитиш анализатори ёғли талаб қилинади. Нейронлар коклеанинг спирал ганглионида жойлашган. асабдан аксонларҳужайралар иккала томондан трапезоид танасининг ядроларига киради. Шундай қилиб, нейронлар трапетсия танасининг ядроларида жойлашган.
Кўп аксонлар латерал ҳалқа дейилади. Лоопнинг ҳуниси субкортикал марказда тугайди. Аксонлар баланд овозли огоҳлантиришларга жавоб беради ва мушакларнинг рефлекс ҳаракатларини амалга оширади. Медиал жисмларнинг аксонлари мия ярим кортексига сигнал юборади.

Кўрув анализаторлари

Анализаторлар орасида кўрув сенсор системаси алохида ўрин тўтади. Чунки бу система мияга ташқи мухитдан олинадиган ахборотларнинг 90% ини этказади. Бундан ташқари, кўрув анализатори организмда фоторесепторларга (ёруғликни сезувчи ресепторларга) эга бўлган ягона системадир. Бу система орқали организм куннинг тунга ўтган тўғрисида, узоқ-яқин жисмларнинг ташқи қиёфаси тўғрисида ахборот олади. Атрофдаги нарсаларни кўришимизнинг сабаби шундаки, қайси бир манбадан (қуёш, электор лампа) уларга тушган нур қайтарилиб, кўзга тушади ва фоторесепторларнинг қўзғалишининг ривожланишига олиб келади. Кўрув образининг шаклланиши акс эттирилган нурларни тўр пардага аниқ проексиялашдан бошланади ва анализаторларнинг пўстлоқ марказида кўрув доирасида қандай жисм борлиги тўғрисида хулоса қилиш билан тугайди.
Одам ва хайвонларнинг кўзи шарсимон шаклда тузилган. Бунинг боиси – чап ва ўнг, паст ва тепада бўлган, харакат қилувчи жисмларни кўриш учун кўзни турли томонларга харакат қилдириш керак бўлади. 
Ёруғлик нурлари кўзнинг адекват таъсирловчи хисобланади. Бу нурлар фоторесепторларга таъсир қилишдан аввал кўзнинг оптик системасига тушиб ундан ўтади. 
Кўзнинг оптик системасини шох парда, гавхар ва шишачасимон тана ташкил қилади. Бу системалар икки юзасининг хар қайсиси нурни синдиради. Агар бу нур синишларининг барчаси эътиборга олинса, кўзнинг оптик системасини талқин қилиш жуда мураккаблашиб кетади. Шуни назарда тўтиб, масалани соддалаштириш учун нурлар кўзнинг оптик системасида ўтиш жараёнида бир марта синади, деб фараз қилинади. Кўзнинг оптик системаси нарсаларнинг кичрайган ва тескари аниқ таъсвирини тўр пардада хосил қилади. Узоқдаги нарсаларга қаралганда кўз оптик системасининг умумий нур синдириш қуввати 59 диоптрия чамасида, яқиндаги нарсаларга қаралганда 70,5 диоптриягача ортади (фокус масофаси 100 см бўлган линзанинг нур синдириш кучи 1 деоптрия деб қабул қилинган). Бунинг сабаби шундаки, узоқдаги нарсадан нурлар кўзга параллел тушади ва уларни тўр пардага фокуслаш учун кучли синдириш зарурияти бўлмайди. Яқин масофадаги жисмдан кўзга тарқоқ нурлар тушади. Уларни тўр пардага фокуслаш учун кучли синдириш керак. Бунга гавхарнинг қавариқлигини ошириш йўли билан эришилади.
Кўз гавхарини қоплаган капсуланинг четлари Сини бойламларига ўтади, улар кўприксимон танага бириккан. Сини бойламлари доим таранг тўрганидан капсулани тортиб гавхарни сиқади ва яссироқ шаклда ушлаб туради. Киприксимон танада силлиқ мускул толалари бор. Уларнинг қисқариши Сини бойламларининг таранглигини бўшаштиради, гавхарга бўлган босим камаяди ва у эластиклиги туфайли қавариқлигини оширади. Шундай қилиб, кўзнинг тўр пардадан турли масофада тўрган нарсаларни равшан кўришга мослашуви аккомодасия дейилади. Аккомодасияни таъминлайдигин киприксимон мускулларни кўзни харакатлантирувчи нерв таркибидаги парасимпатик толалар нервлайди. Ёш соғлом одам кўзнинг узоқдан аниқ кўриш масофаси чексиз. Узоқдаги нарсаларни кўз аккомодасия механизмини ишга солмасдан равшан кўради. Тиниқ кўришнинг энг яқин нуқтаси кўздан 10 см масофада бўлади. 10 см дан яқин бўлган нарсани аккомадасия механизми жуда кучлангандаҳаманиқ кўриб бўлмайди.
Одамнинг улғайиши билан кўзнинг аккомодасия кучи камая боради, яқиндан тиниқ кўриш нуқтаси узоқлашади. Бу гавхар эластлигини йўқотиб, Сини бойламлари бўшашганда ўз қавриқлигини этарли даражада ошира олмаслигига боғлиқ. 
Кўзда нурлар синишининг (рефракциянинг) одатдан ташқари иккита нуқсони (аномалияси) учрайди. 
Баъзи одамларда кўз соққасининг бўйлами ўқи ўртача кўзникидан (24,4 мм) каттароқ, бошқаларда қалтароқ бўлади. Ўқи калта кўзга узоқдан тушган нурлар тўр парда орқасида фокусланади. Демак, кўз аккомодасия механизмларини ишга солмаса, узоқдаги нарсаларни аниқ ўрмайди. Киприксимон мускул қисқариб, гавхар қавариқлиги ошса, нурларнинг синиш даражаси ортади, улар тўр пардага фокусланади ва узоқдаги нарса равшан кўринади. Бу холат гиперметропия ёки узоқдан кўриш дейилади. Кўзи мўътадил бўлган одам аккомодасия механизмини фақат яқиндан қараганда ишласа, генерметропиклар яқинга қараганлардаҳамузоққа қараганларидаҳамбу механизмларни ишга соладилар.
Геперметропиклар яқин нарсаларни равшан кўриш учун, ўқиш учун икки томони қавариқ линзали кўзойнакдан фойдаланишлари мумкин. 
Агарда кўзнинг узун ўқи нормал холатдагидан катта бўлса, узоқдан кўзга тушган нурлар тўр парда олдида, шишасимон танада фокусланади. Тўр пардада эса узоқдаги нарсаларни хира акси пайдо бўлади. Бу холат миопия ёки яқиндан кўриш дейилади. Миопик кўзнинг аниқ кўришининг энг узоқ нуқтаси чексизликдан кўзга анча яқин масофага кўчади узоқни равшан кўриш учун миопик кўзли одам икки тарафлама ботган линзадан фойдаланиши зарур. Бундай линза гавхарнинг нур синдириш кучини камайтиради ва узоқдан келган нурларни тўр пардада йиғилишини таъминлпйди.
Кўзнинг рангдор пардаси марказидаги нурларни кўз ичига ўтказувчи тешик – қорачиқ дейилади. қорачиқ фақат марказий нурларни кўзга ўтказиб, сферик аберрасияни йўқотади ва тўр пардада равшан таъсвир пайдо бўлишини таъминлайди. Сферик абберасия шох парданинг четларига тушган нурларни кучлироқ синишидан иборат. Бу нурлар тўр парда олдидаги нуқтага йиғилиб, кўришни хиралаштиради. Рангдор пардада қорачиқ катталигини ўзлаштирадиган мускуллар бор. Булардан бири, қорачиқни халқа мускули. Бу мускул қисқарганда қорачиқ тораяди. Халқа мускулини харакатлантирувчи нерв таркибидаги парасимпатик толалар нервлайди. Рангдор пардани иккинчи мускули радиал йўналишдаги толалардан иборат. Уларни қисқариши қорачиқни кенгайтиради. Радиал мускулнинг симпатик нерв қўзатиб, қисқартиради. симпатик нерв системасини қўзғалишига боғлиқ холатларда (ғазабланиш, қўрқиш, оғриқ сезиш) қорачиқ кенгаяди. 
Кўзни ички пардасини тўр парда дейилади. Тўр парда жуда мураккаб тузилган. Ташқи қавати пигмент ҳужайралардан иборат. Бу ҳужайралардаги фустин пигменти қора рангли бўлганидан кўз ичига тушган нарсаларни қайтармайди, кўриш равшан бўлишини таъминлайди. Пинмент ҳужайраларни ўциклари кейинги қаватдаги колбачалар ва Таёқчаларни нурга сезгир бўғимчаларни қамраб олган. Балки пигмент ҳужайралар фоторесепторларнинг модда алмашинувида иштирок этар ва кўрув пигментлари синтезида қатнашиши мумкиндир. Тўр парданинг иккинчи қаватида фоторесептор ҳужайралар –колбачалар ва таёқчалар жойлашган. Бу ҳужайралар икки қисмдан тузилган. Ташқи қисм нурга сезгир бўғимчалардан ва ядро, митохондрия хамда тузилмаларга энг бўлган ва ресептор ҳужайраларнинг энергетик жараёнларини таъминлови ички сегментда иборат. 
Икки хил фоторесепторларнинг нурга сезгир бўғимчалари тузилишида ўхшашлик бор. Таёқчаларнинг нурга сезгир қисми устма-уст тахланган дисклардан иборат. Уларнинг диаметри 6 микрон чамасида, сони 400-800 га этади. Дисклар ҳужайралар мембранасидек икки мономолекуляр липид қаватлардан ва уларни икки тарафдан қопланган оқсил қаватлардан иборат. Оқсил қават билан кўрув пигменти родопсин таркибига кирадиган ретиноллар боғланган. Колбачаларнинг ташқи сигментида мембрана дисклар эмас, бурмалар хосил қилган. Фоторесепторлар ҳужайраларнинг ички ва ташқи сигментларини мембрана ажратиб туради. Бу мембранани тешиб, ички сигментдан ташқи сигментга 16-18 та ички фибрилалардан иборат тутам ўтган. Ички сигмент кўзлашни биополяр ҳужайраларга ўтказувчи ўсик билан тугайди.
Одамнинг кўзида 125 милион таёқча ва 6-7 милион колбачалар бор. Фоторесепторлар тўр пардада бир текис тақсимланган. Марказий чуқурчада фақат колбачалар учрайди. Тўр парданинг четларида эса фақат таёқчалар жойлашган. Таёқчалар ғира-шира (номозшомда) нурларни қабул қилишга мослашган ресепторлардир. Уларнинг фаолияти шикастланганда, одам ғира-ширади мутлоқ кўрмайди, кундузи кўриш қобилияти эса тўла сақланади. Бу шабкўрлик витамин А этишмовчилигидан ривожланади. Колбачалар юқори ёруғликда фаоллик кўрсатиб, ранг кўришни таъминлйди. Таёқчалар ва колбачаларнинг турли вазифаларини бажаришини исботловчи далиллар кўп. Масалан, тунда фаол хаёт кечирадиган хайвонларнинг (бойқушнинг) тўр пардасида деярли ёлғиз таёқчалар учраса, кундузги фаол хайвонларда (товуқ,калтакесак, тошбақа) фақат колбачалар мавжуд.
Фоторесепторлардан ичкарироқда биполяр нейронлар қавати жойлашган. Улар кейинги қаватдаги ганглиоз нерв ҳужайралар билан боғланган. Ганглиоз ҳужайраларнинг ўциклари кўрув нервини ташкил қилади. Нур таъсирида фоторесепторларда вужудга келган қўзғалиш биполяр ва ганглиоз нерв ҳужайралар орқали кўрув нерви толаларига ўтади. 
Фоторесепторларнинг умумий сони 130 миллион чамасида бўлса, кўрув нерви бир миллион 250 минг толадан иборат. Демак, бир ганглиоз ҳужайра жуда жуда кўп ресептор ҳужайралар билан боғланган. Агар тўр пардада горизонтал (юлдузсимон) ва амакрин ҳужайралар борлигини хисобга олсак, бу хужайрлар горизонтал текислигида ганглиоз ва биполяр ҳужайра бир неча 10 минг фоторесерторлар билан алоқадор дейиш мумкин. 
Фоторесепторларнинг асосий функсияси тўр пардага тушган нур кванти таъсирида нерв импулсини вужудга келтиришдан иборат. Бу жараён фотонларни кўрув пигментлари ютишидан бошланади. Натижада родопсин юқорироқ энергияси поғонасига ўтади ва тебраниши кучаяди. Ретинал бир неча босқичлари трансизомеризасияга учраб, ИИ сис-ретипал шаклида тўла-транс ретиналга айланади.
Ретинал билан опсин оқсили ўртасидаги алоқадорликҳамўзгаради. Родопсин эмирилгач ретинал ва опсин хосил бўлади ва энергия ажралади. Айни вақтда пигмент рангсизланади. Бу жараёнлар давомида калсий ионлар фаоллашади ва фоторесепторларнинг ташқи мембранасида очиқ ион каналлари сони камаяди. Хусусан натрий катиони учун ўтказувчанли пасайган мембрана гипорполяризасияланган холатга келади. Манфий 25 мВ гача бўлган ресептор ҳужайра мембранасининг потенсиали 40 мВ га ўзгаради. Нур таъсирининг кучайиши гипер поляризасияланиш даражасини оширади.
Одам этти миллионга яқин рангни ажратиш қобилиятига эга. Одамзод ўз тараққиётида ана шу имкониятдан тўлиқ фойдаланишга интилади. Натижада хилма-хил бўёқлар, буюмларни бўяш, рангли фотография, кино ва телевизорларни кашф этган. Ранг кўришнинг мураккаб механизмларига ўтишдан олдин ёруғлик ва ранг нималигини эслаш керак.
Ёруғлик, фотон аталган заррачалардан иборат. Хар бир электормагнит тўлқинлари боқлами. Бу тўлқинлар маълум узунликка эга. Одам кўзи узунлиги 400 панометрдан 700 панометргача бўлган нурлари кўради. Бизнинг кўзимизга тушадиган ёруғ (оқ ранг) турли тўлқин узунлигига эга бўлган нурлар йиғиндисидир.
Олимлардан Т.Юнг ХИХ асрнинг бошида учта асосий рангни олиш мумкунлигига асосланиб, ранг кўришнинг уч компонентли назариясини таклиф қилди. Бу назария тўр парданинг хар қайси нуқтасида учта асосий (қизил, яшил, бинафша) рангларни сезувчи тузилмалар, бўлиши кераклигини тахмин қилган. Нурлар рангидан қатъий назар кўпроқ қизилни сезувчи, яшил ранг кўпроқ яшилни сезувчи ва бинафша ранг кўпроқ бинафша рангни сезувчи тузилмаларни таъсирлайди. Тўр парданинг хар бир нуқтасидаги учликларнинг таъсирланиш нисбатига қариб бўёқлар аралашади ва у ёки бу ранг сезилади. эркакларнинг 8 % да ранг кўришнинг маълум нуқсонлари учрайди. Бу нуқсонлар тўр пардада битта, иккита ёки учта кўрликнинг уч хил тафовут қилинади. Баъзи одамлар қизил рангни кўрмайдилар. Бундай протопоникларга («қизил кўрлар») хатто хаво ранг нурлар рангсиз бўлиб кўринади. Дейтеранонияга учраган шахслар («яшил кўрлар») яшилни тўқ қизил ва хаво рангдан ажрата олмайдилар. Тритопонияда одам хаво ранг ва бинафша рангни кўрмайди. Ранг кўришнинг бу нуқсонларини уч компонентли назария асосида тушунса бўлади. Уларнинг хар бири тўр пардада уч тўрдаги колбачаларни биттаси бўлмаслигига боғлиқ бўлади.