Mavzu: Loyiha xarajatlarini nazorat qilish. Reja

2. LOYIHALARNI BOSHQARISHNING MOHIYATI
Loyihalarni boshqarishning mohiyati "Loyiha" tushunchasi bir nechta belgilar bilan tavsiflangan turli xil tadbirlarni (faoliyatlarni) birlashtiradi, ulardan eng keng tarqalgani quyidagilar: • aniq maqsadlarga erishish, aniq natijalarga erishish; • bir nechta oʻzaro bogʻliq harakatlarning muvofiqlashtirilishi; • muayyan boshlanish va tugash bilan cheklangan vaqt. Loyihaning ishlab chiqarish tizimidan farqi shundaki, loyiha bir marotaba emas, balki davriy faoliyat. Ketma-ket ishlab chiqarish oldindan belgilangan muddatga ega emas va talabning mavjudligi va hajmiga bogʻliq. Talab yoʻqolganda, ishlab chiqarish jarayoni tugaydi. Sof ishlab chiqarish aylanishi loyihalar emas. Biroq oxirgi paytlarda dizayn yondashuvi doimo ishlab chiqarishga yoʻnaltirilgan jarayonlarga tobora koʻproq qoʻllanilmoqda. Misol uchun, muayyan davrda ishlab chiqarish hajmini belgilangan budjetga asosan oshirish yoki shartnoma boʻyicha yetkazib berish muddatlari mavjud boʻlgan ba’zi buyurtmalarni bajarish. Loyihaning yakuniy natijasini olish uchun qancha vaqt kerak boʻlsa, loyiha tizimi sifatida loyiha mavjud. Loyihaning konsepsiyasi firma yoki korxona konsepsiyasiga zid kelmaydi va unga toʻliq mos keladi. Bundan tashqari, loyiha koʻpincha kompaniyaning faoliyatining asosiy shakli boʻladi. Mutaxassisning oʻziga xos vazifasiga qarab, har biri mavjud boʻlish huquqiga ega boʻlgan "loyiha" atamasining bir qancha ta’riflari mavjud. Eng umumiy shakldagi loyiha (ingl.project) - "masalan, katta korxona, masalan, oʻylanadigan yoki rejalashtirilgan narsa" (Webster izohli lugʻati). Muntazam (tizimli) yondashuv nuqtai nazaridan, loyiha dastlabki holatdan soʻnggi holatga oʻtish jarayoni deb qaralishi mumkin – natija bir qator cheklovlar va mexanizmlarning ishtiroki bilan bogʻliq. “Loyiha boshqaruvi toʻgʻrisidagi bilimlar Kodeksida” loyiha – bu muayyan dastlabki ma’lumotlarga va uni qanday hal qilishni belgilaydigan zarur natijalarga (maqsadlarga) ega boʻlgan vazifadir. Loyiha maqsadi (muammosi), uni amalga 7 oshirish vositasi (muammoni hal qilish) va amalga oshirish jarayonida olingan natijalarni oʻz ichiga oladi. Investitsiya loyihasi rejalashtirilgan natijani olish va belgilangan muddatlarda muayyan maqsadlarga erishish uchun intellektual, moliyaviy, moddiy, insoniy, shu jumladan, ma’lum miqdorda resurslarni investitsiyalashni oʻz ichiga olgan investitsion (sarmoyaviy) harakatlar sifatida tushuniladi. Investitsiya loyihasining moliyaviy natijasi koʻpincha foyda / daromad hisoblanadi, aniq (moddiy-ashyoviy) natijalar - yangi yoki rekonstruksiya qilinadigan asosiy vositalar (ob’yektlar) yoki moliyaviy vositalarni yoki moddiy boʻlmagan aktivlarni keyinchalik daromad keltiradigan tarzda sotib olish va ulardan foydalanish. Ayrim jismoniy ob’yektlar (binolar, inshootlar, ishlab chiqarish komplekslari) loyiha natijalari sifatida faoliyat olib boradigan boʻlsa, loyiha ta’rifi quyidagicha ifodalanishi mumkin: Loyiha– bu maqsadli, oldindan ishlangan va rejalashtirilayotgan jismoniy ob’yektlarni ishlab chiqarish yoki modernizatsiya qilish, texnologik jarayonlarni, ular uchun tashkiliy hujjat, moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslar, shuningdek boshqaruv qarorlari va ularni amalga oshirish chora-tadbirlari. Shunday qilib, loyihaning zamonaviy ma’nosi - bu bizning dunyomizni oʻzgartiradigan narsalardir: uy-joy yoki sanoat inshootini qurish, ilmiy tadqiqotlar dasturi, korxonani rekonstruksiya qilish, yangi tashkilot tuzish, yangi uskunalar va texnologiyalarni ishlab chiqish, kema qurilishi, kino yaratish, mintaqani rivojlantirish, - bularning barchasi loyihalar hisoblanadi. "Loyihalarni boshqarish" - maxsus va professional bilimlarni birlashtiradigan sintetik fandir. Maxsus bilim loyihalar (qurilish, innovatsion, ta’lim, atrof-muhit, tadqiqot, qayta qurish va boshqalar) bilan bogʻliq faoliyat sohasining xususiyatlarini aks ettiradi. Biroq, turli loyihalar uchun muvaffaqiyatli qoʻllaniladigan usullar va vositalar yordamida, loyihaning barcha yoʻnalishlari boʻyicha loyihalarga xos boʻlgan umumiy muntazamliklarni oʻrganish natijasida olingan bilimlar tufayli loyihalarni boshqarish haqiqiy mustaqil fanga aylandi. Loyihalarni boshqarish usullari quyidagilarni bajarishga imkon beradi: • loyihaning maqsadlarini aniqlab olish va uni oqlash; 8 • loyihaning tuzilishini aniqlash (sub-maqsadlar, amalga oshiriladigan ishlarning asosiy bosqichlari); • zarur miqdor va manbalarni aniqlash; • ijrochilarni, xususan, savdo-sotiq va tender savdoni oʻtkazish yoʻli bilan tanlash; • shartnomalarni tayyorlash va tuzish; • loyihaning vaqtini belgilash, uni amalga oshirish rejasini tuzish, kerakli resurslarni hisoblash; • loyiha budjeti va smetani hisoblash; • risklarni rejalashtirish va hisobga olish; • loyihaning amalga oshirilishi ustidan nazoratni ta’minlash va boshqalar. Loyihalarni boshqarish - ishlarning tarkibi va koʻlami,loyiha ishtirokchilarining xarajatlari, vaqti, sifati va qondirilishi boʻyicha loyihada aniq natijalarga erishish uchun zamonaviy uslublar, asbob-uskunalarni va boshqaruv texnologiyalarini qoʻllash orqali uning maqsadlariga samarali erishishga qaratilgan loyiha aylanishi davomida mehnat, moliyaviy va moddiy-texnika resurslarini rejalashtirish, boshqarish, muvofiqlashtirish metodologiyasi. Gʻarbda keng tarqalgan loyiha boshqaruvining "jarayon" tushunchasi qiziqish uygʻotadi. Uning mohiyati loyiha boshqaruvining (LB) murakkab integratsiyalashgan tabiati uning tarkibidagi jarayonlar va ularning oʻzaro bogʻliqligi bilan tavsiflanadi. Bu holatda jarayonlar boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlgan harakatlar va tartiblar sifatida tushuniladi. Loyiha boshqaruvi sxemalari uchun quyidagi variantlar mavjud: “Asosiy” tizim. Loyiha menejeri (menedjer) mijozning vakili ("agent") boʻlib, qabul qilingan qarorlar uchun moliyaviy javobgar emas. Kasbiy menejment (boshqaruv) uchun litsenziyaga ega loyiha ishtirokchisi boʻlgan har qanday yuridik yoki jismoniy shaxs boʻlishi mumkin. Bunday holda, loyiha menejeri loyihani ishlab chiqish va amalga oshirishni muvofiqlashtirish va boshqarishni ta’minlaydi hamda boshqa loyiha ishtirokchilari (mijoz yoki buyurtmachidan tashqari) bilan shartnoma munosabatlaridan iborat boʻlmaydi.
Tizimning afzalligi - loyiha menejerining xolisligi, kamchiliklari - loyihaning natijalari uchun javobgarlik butunlay mijozga tegishli (mas’uliyat butunlay mijozga yuklanadi). “Murakkab (kengaytirilgan) boshqaruv” tizimi. Loyiha menejeri (menejer) - loyiha uchun belgilangan (baholangan) narx boʻyicha javobgarlikni oladi. Loyiha menejeri loyiha jarayonlarini oʻzi, mijoz va loyiha ishtirokchilari oʻrtasida tuzilgan shartnomalarga muvofiq boshqaradi va muvofiqlashtiradi. "Asosiy" tizimda boʻlgani kabi, har qanday yuridik shaxs yoki jismoniyshaxs - professional boshqaruv uchun litsenziyaga ega boʻlgan va mijozga boʻlgan majburiyatlarini bajara oladigan loyiha ishtirokchisi boʻlishi mumkin. Loyiha menejeri loyihani boshqaradi, yetkazib berish va muhandislik ishlarini muvofiqlashtiradi. Bunday holda, javobgarlik shartnoma doirasida loyiha boshqaruvchisiga yuklanadi. “Tayor holda topshirish” tizimi. Loyiha menejeri (menejer) loyiha-konstruktorlik firmasi boʻlib, mijoz u bilan loyihaning e’lon qilingan qiymati buyicha “tayor holda topshirish”shartnomasini tuzadi.