Mavzu: Makroiqtisodiyotning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi. Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili

Mavzu: Makroiqtisodiyotning fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi. Asosiy makroiqtisodiy modellarning qiyosiy tahlili
Reja:

1.Makroiqtisodiyot haqida tushuncha
2.“Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi
3.Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o'rtasidagi farq
4.Makroiqtisodiyotning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

Hozirgi sharoitda mamlakatimiz ta’lim tizimida yuz berayotgan o`zgarishlar tayyorlanayotgan yosh mutaxassislarni jahon talablariga javob beradigan darajada bo`lishini talab etmoqda. Ayniqsa, bu iqtisodiyot sohasidagi mutaxassislarni tayyorlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyot sohasidagi mutaxassisliklarni tayyorlashda oliy ta`lim muassasalarida o`qitiladigan iqtisodiy fanlar muhim o`rin tutadi.

2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasidagi1 beshta ustuvor yo`nalishlarda ko`zda tutilgan ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini olib borish, yuqori texnologiyali qayta ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xomashyo resurslarini chuqur qayta ishlash asosida yuqori qo`shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan sifat jihatidan yangi bosqichga o`tkazish orqali sanoatni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulot va xizmatlar bozorida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish, printsipial jihatdan yangi mahsulot va texnologiya turlarini o`zlashtirish, shu asosda ichki va tashqi bozorlarda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini ta’minlash, ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni rag’batlantirish siyosatini davom ettirish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, iqtisodiyot tarmoqlarida mehnat unumdorligini oshirish kabi vazifalar belgilangan bo`lib, bu vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish ko`p jihatdan mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining birlamchi bo`g’ini hisoblangan firmalar faoliyati, iste’molchilar hatti-harakati hamda turli resurslar va tovarlar bozorlari holatini alohida olingan tarzda tahlil qilish, ularni rivojlantirish omillaridan samarali foydalanish yo`llarini o`rganish kabi jarayonlarni tadqiq qilishga bog`liqdir.
Shunday jarayonlarni tadqiq qiluvchi fan sifatida “Makroiqtisodiyot” fani qatnashadi. Talabalarga mazkur fan xususiyatlari doirasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar va ularning natijalarini aks ettiruvchi materiallar, qoidalar va xulosalarni puxta o`zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondoshishlarini ta’minlash fanni o`rganish oldida turgan asosiy vazifalaridan biridirMakroiqtisodiyot haqida tushuncha.
Makroiqtisodiyot - bu umumiy iqtisodiyot - keng miqyosda ishlaydigan bozor tizimlari qanday harakat qilishini o'rganadigan iqtisodiyot sohasi. Makroiqtisodiyot inflyatsiya, narxlar darajasi, iqtisodiy o'sish sur'ati, milliy daromad, yalpi ichki mahsulot (YaIM) va ishsizlikning o'zgarishi kabi iqtisodiy sohadagi hodisalarni o'rganadi.
Makroiqtisodiyot tomonidan ko'rib chiqilgan asosiy savollarga quyidagilar kiradi: Ishsizlikka nima sabab bo'ladi? Inflyatsiyaga nima sabab bo'ladi? Iqtisodiy o'sishni nima yaratadi yoki rag'batlantiradi? Makroiqtisodiyot iqtisodiyotning qanchalik yaxshi ishlashini o'lchashga, uni qanday kuchlar boshqarishini tushunishga va ishlash yaxshilanishini loyihalashtirishga harakat qiladi.
Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, butun iqtisodiyotning ishlashi, tuzilishi va xulq-atvori bilan shug'ullanadi, bu iqtisodiyotdagi individual ishtirokchilar tomonidan (masalan, odamlar, uy xo'jaliklari, sanoat va boshqalar) ko'proq tanlangan.
Iqtisodiyotni o'rganishda ikki tomon mavjud: makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot. Ushbu atamadan ko'rinib turibdiki, makroiqtisodiyot iqtisodiyotning umumiy, katta manzarasini ko'rib chiqadi. Oddiy qilib aytganda, u iqtisodiyotni umuman qanday amalga oshirishiga e'tiborni qaratadi va keyin agregatlar qanday ishlashini tushunish uchun iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'zaro bog'liqligini tahlil qiladi. Bunga ishsizlik, YaIM va inflyatsiya kabi o'zgaruvchiga qarash kiradi. Makroiqtisodchilar ushbu omillar o'rtasidagi munosabatlarni tushuntiradigan modellarni ishlab chiqmoqdalar. Bunday makroiqtisodiy modellar va ular tomonidan ishlab chiqilgan prognozlardan davlat organlari iqtisodiy, pul-kredit va soliq siyosatini tuzishda va baholashda foydalanadilar; ichki va global bozorlarda strategiyani belgilash uchun korxonalar tomonidan; va turli aktivlar sinflaridagi harakatlarni bashorat qilish va rejalashtirish uchun investorlar tomonidan.
Davlat byudjetlarining ko'pligi va iqtisodiy siyosatning iste'molchilar va korxonalarga ta'sirini hisobga olgan holda, makroiqtisodiyot muhim muammolar bilan bog'liq. To'g'ri qo'llanilgan iqtisodiy nazariyalar iqtisodiyotning qanday ishlashi va muayyan siyosat va qarorlarning uzoq muddatli oqibatlari to'g'risida yorituvchi ma'lumotlar berishi mumkin. Makroiqtisodiy nazariya, shuningdek, yakka tartibdagi korxonalar va investorlarga otlar, partiyalarni nima undashi va yordamchi va kam resurslarni qanday qilib maksimal darajada oshirishni yaxshiroq tushunish orqali yaxshiroq qaror qabul qilishga yordam beradi.
Iqtisodiy nazariyaning cheklanishlarini tushunish ham muhimdir. Nazariyalar ko'pincha vakuumda yaratilgan va soliqqa tortish, tartibga solish va tranzaktsion xarajatlar singari real tafsilotlarga ega emas. Haqiqiy dunyo ham juda murakkab va ularning matematik tahlilga berilmaydigan ijtimoiy tanlov va vijdon masalalari.
Iqtisodiy nazariya cheklangan bo'lsa ham, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya va ishsizlik kabi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga rioya qilish muhim va maqsadga muvofiqdir. Kompaniyalarning faoliyatiga va ularning aktsiyalar paketini kengaytirishga, kompaniyalar faoliyat olib boradigan iqtisodiy sharoit va makroiqtisodiy statistikani o'rganish investorga yaxshiroq qaror qabul qilishda va burilish nuqtalarida yordam beradi.
Xuddi shunday, qaysi nazariyalar ma'qul ekanligini va muayyan davlat boshqaruviga ta'sir ko'rsatishini tushunish bebaho bo'lishi mumkin. Hukumatning asosiy iqtisodiy printsiplari ushbu davlatning soliqqa tortish, tartibga solish, davlat xarajatlari va shunga o'xshash siyosatlarga qanday munosabatda bo'lishi to'g'risida ko'p narsalarni aytib beradi. Iqtisodiyotni va iqtisodiy qarorlarning mohiyatini yaxshiroq tushungan holda, sarmoyadorlar hech bo'lmaganda kelajak haqida tasavvurga ega bo'lishlari va shunga muvofiq ishonch bilan harakat qilishlari mumkin.
Makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotning tuzilishi, faoliyati, xulq-atvori va qarorlarni qabul qilish bilan shug'ullanadigan iqtisodiyot sohasi.
Makroiqtisodiy tadqiqotlarning ikkita asosiy yo'nalishi uzoq muddatli iqtisodiy o'sish va biznesning qisqa muddatli aylanishidir.
Makroiqtisodiyot zamonaviy shaklda ko'pincha Jon Maynard Keyns va uning 30-yillarda bozor harakati va davlat siyosati haqidagi nazariyalaridan boshlangan; o'shandan beri bir qancha fikr maktablari rivojlandi.
Makroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, mikroiqtisodiyot ko'proq iqtisodiyotdagi ayrim shaxslar (odamlar, kompaniyalar, sohalar va boshqalar) tomonidan qilingan ta'sirlar va tanlovlarga ko'proq e'tibor qaratadi.
Makroiqtisodiyot juda keng sohadir, ammo tadqiqotning ikkita aniq yo'nalishi ushbu fanning vakili hisoblanadi. Birinchi yo'nalish uzoq muddatli iqtisodiy o'sishni yoki milliy daromadning o'sishini belgilaydigan omillardir. Ikkinchisi biznes tsikl deb nomlanuvchi milliy daromad va bandlikning qisqa muddatli o'zgarishi sabablari va oqibatlarini o'z ichiga oladi.
Iqtisodiy o'sish deganda iqtisodiyotdagi jami ishlab chiqarishning ko'payishi tushuniladi. Makroiqtisodiyot rivojlanish, taraqqiyot va yuksalishni qo'llab-quvvatlaydigan iqtisodiy siyosatni qo'llab-quvvatlash uchun iqtisodiy o'sishni rag'batlantiruvchi yoki ushlab turuvchi omillarni tushunishga harakat qilmoqda.
Adam Smitning 18-asrga oid klassik asari, Xalqlar farovonligining tabiati va sabablarini o'rganish. u erkin savdo, layssez-faire iqtisodiy siyosati va mehnat taqsimotini kengaytirish tarafdori edi, shubhasiz birinchi bo'lib, va shubhasiz ushbu tadqiqot markazidagi seminal ishlardan biri edi. 20 asrga kelib, makroiqtisodiyot o'sishni ko'proq rasmiy matematik modellar bilan o'rganishni boshladilar. O'sish odatda jismoniy kapital, inson kapitali, ishchi kuchi va texnologiya funktsiyalari sifatida modellashtiriladi.
Makroiqtisodiyot ranining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish, anaHz va sintez, deduksiya, induksiya, statistik kuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari kiradi.
Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish o'ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlani, minglab ko'rsatkichlani alohida-alohida o'rganib chiqish va ular borasida i1miy asoslangan xulosalar chiqarish o'ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqot usullaridan foydalaniladi.
Agregatlash, ya'ni bir qancha iqtisodiy ko'rsatkichlar va kategoriyalarni yagona makroiqtisodiy ko'rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlami tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi. Agregat ko'rsatkichlar yordamida minglab alohida bozorlani mamlakatning yagona bozori sifatida ko'rib chiqish mumkin bo'ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida alohida tovarlar va xizmatlaming bahosi. ularga bo'lgan talab va ularni taklif etish hajmlari ko'rsatkichlari emas, balki agregat ko'rsatkichlar hisoblangan baholarning o'rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko'rsatkichlaridan foydaIaniladi. Davlat obligatsiyalari bo'yicha foiz stavkalari, Markaziy bankning hisob stavkasi, tijoral banklarining kredidar ucbun belgilangan foiz stavkalari kabi kapital uchun to'lov stavkari ham umumlashtirilib, ularning o'rtacha miqdor bozor foiz stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida ushbu agregat ko'rsatkichidan foydalaniladi. Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli – bu makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko’rsatkichidan foydalangan holda iqtisodiy matematik modellashtirishdir
Bunga misol tariqasida yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns hochini, Fillips egri chizig'ini, IS-LM modelini, iqtisodiy o'sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini kcltirish mumkin. Bu modellamr bir vaqming o'zida ham grafik ko'rinishda, ham algebraik formula ko'rinishida tasvirtash mumkin. Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellaming ham ikki, uch yoki undan ko'p o'zgaruvchilari bo'lishi mumkin.
AD·AS modelida yalpi talab va yalpi taklif hajmlarining baholar amumiy darajasi dinamikasi ta'siridagi o’zgarishi va makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o'rganilsa, Fillips egri chizig'i yordamida ishsizlik va inftyatsiya ko'rsatkichlari o'rtasidagi bog'liqlik tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiyot sohasi turli xil fikrlash maktablarida tashkil etilgan bo'lib, bozorlar va ularning ishtirokchilari qanday ishlashi to'g'risida turli xil fikrlarga ega. Klassik Klassik iqtisodchilar Adam Smitning asl nazariyalari asosida narxlar, ish haqi va stavkalar moslashuvchan va bozorlar har doim aniq bo'lishini ta'kidlashadi.
Keynsian Keyns iqtisodiyoti asosan Jon Maynard Keyns asarlari asosida qurilgan. Keynschilar yalpi talabga ishsizlik va biznes aylanishi kabi muammolarning asosiy omili sifatida e'tibor qaratmoqdalar. Keyns iqtisodchilarining fikricha, biznes tsiklini fiskal siyosat (talabni rag'batlantirish uchun ko'proq turg'unlikka sarflash) va pul-kredit siyosati (talabni past stavkalar bilan rag'batlantirish) orqali hukumatning faol aralashuvi bilan boshqarish mumkin. Keyns iqtisodchilarining fikriga ko'ra, tizimda ma'lum bir qattiqliklar, xususan yopishqoq narxlar va narxlar mavjud va ular talab va taklifning to'g'ri tozalanishiga xalaqit beradi.
Monetarist maktab asosan Milton Fridmanning asarlariga ishonadi. Monetarist iqtisodchilarning fikricha, davlatning roli pul taklifini boshqarish orqali inflyatsiyani boshqarishdir. Monetaristlarning fikriga ko'ra, bozorlar odatda aniq va ishtirokchilar oqilona taxminlarga ega. Monetaristlar Keynsning hukumatlar talabni "boshqarishi" mumkinligi haqidagi fikrlarini rad etadilar va bunga urinishlar beqarorlikni keltirib chiqaradi va inflyatsiyaga olib kelishi mumkin.
Yangi Keynsian maktabi an'anaviy Keynsian iqtisodiy nazariyalariga mikroiqtisodiy asoslarni qo'shishga harakat qilmoqda. Yangi Keynsyanlar uy xo'jaliklari va firmalar oqilona kutish asosida ish olib borishini tan olishgan bo'lsa-da, ular hali ham turli xil bozorlar, shu jumladan yopishqoq narxlar va ish haqi buzilishlari mavjudligini ta'kidlamoqda. Ushbu "yopishqoqlik" tufayli hukumat moliya va pul-kredit siyosati orqali makroiqtisodiy sharoitlarni yaxshilashi mumkin.
Neoklassik Neoklassik iqtisod odamlar oqilona taxminlarga ega va foyda keltiradigan narsalardan maksimal darajada foydalanishga intilishlarini taxmin qiladi. Ushbu maktab odamlar o'zlari erishgan barcha ma'lumotlar asosida mustaqil ravishda harakat qilishlarini taxmin qiladi. Marginalizm va marjinal yordamni maksimal darajada oshirish g'oyasi neoklassik maktabga tegishli, shuningdek iqtisodiy agentlar ratsional taxminlar asosida harakat qilishadi. Neoklassik iqtisodchilar bozor har doim muvozanatda bo'lishiga ishonganligi sababli, makroiqtisodiyot taklif omillarining o'sishi va pul taklifining narx darajasiga ta'siriga e'tiborni qaratadi. Yangi klassik maktab asosan neoklassik maktabda qurilgan. Yangi klassik maktab mikroiqtisodiyot va ushbu xatti-harakatlarga asoslangan modellarning muhimligini ta'kidlaydi. Yangi klassik iqtisodchilar, barcha agentlar o'zlarining foydaliligini maksimal darajada oshirishga harakat qilishadi va oqilona taxminlarga ega bo'lishadi. Bozor har doim ham tozalaydi, deb hisoblashadi. Yangi klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, ishsizlik ko'p jihatdan ixtiyoriy va fiskal siyosat beqarorlashadi, inflyatsiyani esa pul-kredit siyosati bilan boshqarish mumkin.
Avstriyalik - Avstriya maktabi eski iqtisodiy maktab bo'lib, u mashhurlik darajasida qayta tiklanishni ko'rmoqda. Avstriyalik maktab iqtisodchilarining fikriga ko'ra, odamning xulq-atvori matematikani aniq taqlid qilish uchun juda aqlsiz va hukumatning minimal aralashuvi eng yaxshisidir. Avstriya maktabi biznes tsikliga, foydali sarmoyaning ta'siri va iste'mol va qiymatni aniqlashda vaqt va imkoniyat xarajatlarining ahamiyati haqida foydali nazariyalar va tushuntirishlar berdi.
“Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi.
Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan yaqindagina kiritilgan bo`lsada makroiqtisodiy tahlil elementlari iqtisodiyot fani bilan deyarli birga paydo bo`ldi. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish, unga turli elimentlarining o`zaro bog’liqligi va o`zaro ta`siri xos bo`lgan tizim sifatida yondoshish dastlab F. Kene asarlarida uchraydi. Frantsiya qiroli Lyudovik XV saroyi shifokorii F.Kene 1758 yilda, milliy mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul oqimlarining doiraviy aylanishi sifatida tasvirlangan “Kene jadvali” ni tuzishda ilk bor makroiqtisodiy tahlil elimentlarini qo`lladi.
Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari, shuningdek, J.B.Sey, L.Val’ras, V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq qo`yilgan edi deb ta`kidlash mumkin. Keyinchalik, K.Marks o`zining jami ijtimoiy mahsulot(JIM)ni takror ishlab chiqarish sxemasi, V.Leon’tev esa o`zining tarmoqlararo balansi bilan makroiqtisodiyotni iqtisodiy nazariyaning alohida bo`limi sifatida ajralib chiqishi uchun mustahkam asos yaratishdi. J.M. Keyns esa o`zining “Ish bilan bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi”(1936 yil) asari bilan bu jarayonni mantiqiy yakuniga etkazdi. SHu sababli ham J.M. Keyns makroiqtisodiyot fanining asoschisi sifatida tan olinadi.
SHunday qilib, makroiqtisodiyot o`z predmeti va tadqiqot usullariga ko`ra mustaqil fan sifatida XX asrning o`rtalariga kelib shakllanib bo`ldi.
Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo`limi hisoblanib, unda milliy xo`jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko`rinishi o`zaro farqlanadi:
a) pozitiv makroiqtisodiyot;
b) normativ makroiqtisoiyot.
Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning aloqadorliklarini o`rganadi.
Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo`nalishlarini taklif etadi.
Shu joyda iqtisodiy nazariyaning ikki mustaqil bo`limi sifatida makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot fanlarining predmetlarini o`zaro farqlab olishimiz zarur.
Mikroiqtisodiyot predmeti bo`lib “belgilangangan” iqtisodiy shart-sharoitlarda uy xo`jaliklari va firmalar darajasida iqtisodiy qaror qabul qilish mexanizmi hisoblanadi. Mikroiqtisodiy tahlil ob`ekti bo`lib alohida tovarlar bozorlari, resurslar bozorlari, ulardagi talab va taklif hisoblansa makroiqtisodiyotda milliy iqtisodiyot darajasida mehnat, pul, tovarlar va xizmatlar bozorlarining o`zaro munosabatlari va o`zaro ta`sirini tahlil qilinadi..
Mikroiqtisodiyotda “belgilangan” deb qabul qilingan, ya`ni mikroiqtisodiy tadqiqot predmeti hisoblanmaydigan ko`pgina ko`rsatkichlar, jumladan iste`molchilarning daromadlari, jamg’armalari, foiz stavkasining dinamikasini va buni belgilovchi omillarni makroitisodiyot tadqiq qiladi. Makroiqtisodiyot yalpi ishlab chiqarishining barqaror o`sishini, resurslarning to`liq bandliligini, inflyatsiyaning past sur`atlarini va to`lov balansining muvozanatini ta`minlash nuqtai nazaridan mamlakat iqtisodiyotini bir butun holda tadqiq qiladi va uni makroiqtisodiy tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini o`rganadi.
Keltirilgan ta`rifdan ko`rinib turibdiki makroiqtisodiyot predmetida o`zaro bog’liq uch jihatni ajratib ko`rsatish mumkin. Bular:
milliy iqtisodiyot;
davlat tomonidan iqtisodiy siyosati yuritish va iqtisodiyotni tartibga solish;
3) jahon xo`jaligi doirasida milliy iqtisodiyotni boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti bilan o`zaro munosabatlari masalasi.
Jadvalda keltirilgan iqtisodiy nazariyaning ikki qismida ko`riladigan
Iqtisodiy nazariyaning asosiy masalalari va tarkibi2
Makroiqtisodiyot masalalar ro`yxati mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot fanlari predmetlarini yaxshiroq farqlab olishga yordam beradi. Nisbatan mustaqil bo`lgan bu ikki fanning iqtisodiy hodisalar va qonuniyatlar to`g’risidagi xulosalari bir birini to`ldirib turadi..
Uy xo`jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyo makroiqtisodiyot sub`ektlari hisoblanidilar.
Bu sub`ektlar orasida davlatning roli bahsli masala hisoblanib kelmoqda. Keynschilar bozor tizimi mexanizmlarining iqtisodiyotni barqaror o`sishini ta`minlashga doim ham qodir emas va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarur deb hisoblashishsa iqtisodiy nazariyaning klassik maktabi namoyondalari bunday aralashishga qarshi fikrlar bildirishadi.
Bugungi kunga kelib ko`pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi roli sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo`lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub`ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta`minlash maqsadida, o`z tasarrufida mavjud bo`lgan vositalar orqali ularni yo`naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir. Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo`jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi.
Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullariga ilmiy mavhumlashish, analiz va sintez, deduktsiya, induktsiya, statistikkuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari kiradi. .Juda murakkab tizim hisoblangan milliy iqtisodiyotni tadqiq qilish o`ziga xos usullardan foydalanishni talab etadi. Son-sanoqsiz faktlarni, minglab ko`rsatkichlarni alohida-alohida o`rganib chiqish va ular borasida ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish o`ta qiyin vazifadir. Shu sababli ham makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan tadqiqit usullaridan foydalaniladi.
Agregatlash, ya`ni bir qancha iqtisodiy ko`rsatkichlar va kategoriyalarni yagona makroiqtisodiy ko`rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi.. Agregat ko`rsatkichlar yordamida minglab alohida bozorlarni mamlakatning yagona bozori sifatida ko`rib chiqish mumkin bo`ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida alohida tovarlar va xizmatlarning bahosi, ularga bo`lgan talab va ularni taklif etish hajmlari ko`rsatkichlari emas, balki agregat ko`rsatkichlar hisoblangan baholarning o`rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Davlat obligatsiyalari bo`ycha foiz stavkalari, Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklarining kreditlar uchun belgilagan foiz stavkalari kabi kapital uchun to`lov stavkalari umumlashtirilib ularning o`rtacha miqdori bozor foiz stavkasi deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlil jarayonida bu agregat ko`rsatkichdan foydalaniladi.
Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli makroiqtisodiy jarayonlarni agregat ko`rsatkichlardan foydalangan holda iqtisodiy matematik modellashtirishdir.
Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko`rsatkichlar va jarayonlar o`rtasidagi miqdoriy, sabab-oqibat bog’lanishlarini matematik formula, grafik va chizmalar ko`rinishida ifodalaydi.Bunga yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri chizig’ini, IS-LM modelini, iqtisodiy o`sishning Domar, Xarrod va Solou modellarini i keltirish mumkin. Bu modellarni bir vaqtning o`zida ham grafik ko`rinishda, ham algebraik formula ko`rinishida tasvirlash mumkin . Algebraik formulalar kabi makroiqtisodiy modellar ham ikki, uch yoki bundan ko`p o`zgaruvchili bo`lishi mumkin.
AD-AS modelida yalpi talab va yalpi taklif hajmlarining baholarning umumiy darajasi dinamikasi ta`sirida o`zgarishi va makroiqtisodiy muvozanatga erishish mexanizmi o`rganilsa, Fillips egri chizig’i yordamida ishsizlik va inflyatsiya ko`rsatkichlari o`rtasidagi bog’liqlik tadqiq qilinadi.
YUqorida sanab o`tilgan modellar barcha mamlakatlar iqtisodiyotini tahlil qilishda qo`llanaveradi. Ammo ularda keltirilgan empirik koeffitsentlar, turli iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zaro bog’liqligi xususiyati bir mamlakatda ikkinchisidan farq qilishi mumkin. Har qanday makroiqtisodiy modelda, u qanchalik sodda yoki murakkab bo`lmasin, ma`lum darajada mavhumlikka yo`l qo`yiladi. Masalan, makroiqtisodiy tahlil davomida milliy iqtisodiyot ba`zan yopiq iqtisodiy tizim, ya`ni tashqi iqtisodiy aloqalari mavjud bo`lmagan “yopiq iqtisodiyot” deb qaraladi. Amalda esa barcha mamlakatlar tashqi dunyo bilan iqtisodiy aloqalarga ega, ya`ni “ochiq iqtisodiyot”ga ega. Hech bir model iqtisodiy hodisa va jarayonlar o`rtasidagi bog’liqliklarni to`la-to`kis qamrab olmaydi. Shunga qaramasdan makroiqtisodiy modellardan foydalanish eng muhim iqtisodiy qonuniyatlarni aniqlash, qabul qilinadigan turli iqtisodiy qarorlarning olinishi mumkin bo`lgan ko`p variantli natijalarini oldindan aniqlab olish, makroiqtisodiy siyosatning turli yo`nalishlarini muvofiqlashtirish imkonini beradi. Makroiqtisodiy modellarda tashqaridan belgilanadigan, ya`ni modelda tayyor kattalik sifatida qabul qilinadigan ekzogen o`zgaruvchilar hamda modelni echish natijasida topiladigan ichki-endogen o`zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda ekzogen hisoblangan o`zgaruvchi (ko`rsatkich) ikkinchi model uchun endogen hisoblanishi mumkin.
Tarixda ma`lum bo`lgan birinchi makroiqtisodiy model mavzuning birinchi savolida qayd etilgan “ Kene jadvali” hisoblanadi. Bu modelda F.Kene milliy iqtisodiyot amal qilishini uch sinfning- 5 mlrd. frank qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi dehqonlar, jami 2 mlrd. frank turadigan buyumlar yasashadigan hunarmandlar va 2 mlrd. frank renta olishadigan er egalarining o`zaro aloqalari sifatida tasvirlaydi. Kene modeliga ko`ra er egalari olgan 2 mlrd. frank er rentasining 1 mlrd. frankini qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotib olishga, qolgan 1 mlrd. frankini esa hunarmandchilik buyumlarini sotib olishga sarflaydilar.
Hunarmandlar dehqonlarga 1mlrd. franklik buyumlarini sotadilar va dehqonlardan o`zlari ega bo`lgan 2 mlrd. frankning 1mlrd frankiga oziq ovqat mahsulotlari, qolgan 1 mlrd. frankiga esa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun xomashyo sotib oladilar.
Dehqonlar er egalariga 1 mlrd. franklik qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotadilar va qolgan 2 mlrd. franklik mahsulotni iste`mol va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun o`zlarida qoldiradilar. Jami olingan 3 mlrd. franklik daromadning 1 mlrd. franki dehqonlar tomonidan hunarmandchilik buyumlari sotib olishga, yana 2 mlrd. franki esa er rentasi to`lashga sarflanadi. SHunday qilib makroiqtisodiy bozorlarning balanslashishi ro`y beradi. Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan zahiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot ob`ektining ma`lum sanadagi holatini tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi guruh ko`rsatkichlar ma`lum davr oralig’ida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida ishlab chiqilgan YAIM hajmi, iste`mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflyatsiya sur`ati kabi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma`lum davr mobaynida zahiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan investitsiyalar iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa mehnatni kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi. mahsulotlari, qolgan 1 mlrd. frankiga esa ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun xomashyo sotib oladilar.
Dehqonlar er egalariga 1 mlrd. franklik qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotadilar va qolgan 2 mlrd. franklik mahsulotni iste`mol va ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun o`zlarida qoldiradilar. Jami olingan 3 mlrd. franklik daromadning 1 mlrd. franki dehqonlar tomonidan hunarmandchilik buyumlari sotib olishga, yana 2 mlrd. franki esa er rentasi to`lashga sarflanadi. SHunday qilib makroiqtisodiy bozorlarning balanslashishi ro`y beradi. Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar ekzogen va endogen o`zgaruvchilarga guruhlanibgina qolmasdan zahiralarni tavsiflovchi va oqimlarni tavsiflovchi o`zgaruvchilarga ajratiladi. Birinchi guruh ko`rsatkichlar tadqiqot ob`ektining ma`lum sanadagi holatini tavsiflaydi. Bularga kapital bilan qurollanganlik darajasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Ikkinchi guruh ko`rsatkichlar ma`lum davr oralig’ida iqtisodiy jarayonlarning kechishini tavsiflaydi. Bularga yil davomida ishlab chiqilgan YAIM hajmi, iste`mol va investitsiya xarajatlari miqdori, inflyatsiya sur`ati kabi kabi ko`rsatkichlar misol bo`ladi. Oqimlar ma`lum davr mobaynida zahiralarning o`zgarishini keltirib chiqaradi. Masalan yil davomida qilingan investitsiyalar iqtisodiyotda to`plangan kapital hajmi, o`z navbatida esa mehnatni kapital bilan qurollanganligi darajasining ham oshishiga olib keladi. Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot o'rtasidagi farq.
Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotni o'rganishning eng yirik bo'linmalaridan biri bo'lib, unda mikro-kichik iqtisodiy birliklarning kuzatuvlari, masalan, hukumatning individual bozorlarga ta'siri va iste'molchilarning qarorlarini qabul qilishdagi ta'sirlari va makro- "katta rasm" versiyasiga ishora qiladi. iqtisodiyot foiz stavkalari qanday belgilanishi va nega ayrim mamlakatlar iqtisodiyoti boshqalarnikiga qaraganda tezroq o'sishi kabi.
Komediya ustasi P.J.O'Rourke, "mikroiqtisodiyot iqtisodchilar aniq noto'g'ri bo'lgan narsalarga, makroiqtisodiyot esa odatda iqtisodchilar noto'g'ri bo'lgan narsalarga tegishli. Yoki texnikroq bo'lish uchun mikroiqtisodiyot sizda bo'lmagan pul bilan, makroiqtisodiyot esa hukumat tashqarida bo'lgan pul bilan bog'liq. "
Ushbu kulgili kuzatuv iqtisodchilarni qiziqtirsa-da, ta'rifi to'g'ri. Biroq, iqtisodiy nutqning ikkala sohasini ham yaqindan kuzatish iqtisodiy nazariya va o'rganish asoslarini yaxshiroq tushunishga imkon beradi.
Lotin tilini o'rganganlar "mikro-" prefiksi "kichik" degan ma'noni anglatadi, shuning uchun mikroiqtisodiyot kichik iqtisodiy birliklarni o'rganish ekanligi ajablanarli emas. Mikroiqtisodiyot sohasi shunga o'xshash narsalar bilan bog'liq iste'molchilarning qarorlarini qabul qilish va yordam dasturini maksimal darajaga ko'tarish qat'iy ishlab chiqarish va foydani ko'paytirish individual bozor muvozanati davlat tomonidan tartibga solishning individual bozorlarga ta'siri tashqi ta'sirlar va boshqa bozor ta'sirlari
Boshqacha qilib aytganda, mikroiqtisodiyot apelsin bozorlari, kabel televideniesi bozori yoki malakali ishchilar bozori kabi mahsulotlarning, elektronikaning yoki butun ishchi kuchlarining umumiy bozorlaridan farqli o'laroq, alohida bozorlarning xatti-harakatlariga tegishli. Mikroiqtisodiyot mahalliy boshqaruv, biznes va shaxsiy moliyalashtirish, aktsionerlik investitsiyalarining aniq tadqiqotlari va venchur kapitalistik harakatlar uchun individual bozor bashoratlari uchun juda muhimdir.
Makroiqtisodiyotni, aksincha, iqtisodiyotning "katta rasm" versiyasi deb hisoblash mumkin. Makroiqtisodiyot alohida bozorlarni tahlil qilish o'rniga, iqtisodiyotdagi yalpi ishlab chiqarish va iste'molga, makroiqtisodiyotchilar sog'inib yuboradigan umumiy statistikaga qaratilgan. Makroiqtisodchilar o'rganadigan ba'zi mavzular
daromad va sotish soliqlari kabi umumiy soliqlarning mahsulot va narxlarga ta'siriiqtisodiy ko'tarilish va tanazzul sabablari pul-kredit va soliq-byudjet siyosatining iqtisodiy salomatlikka ta'siri ta'siri va foiz stavkalarini aniqlash jarayoni ba'zi iqtisodiyotlarning boshqa iqtisodiyotlarga qaraganda tezroq o'sishiga sabab bo'ladi
Iqtisodiyotni ushbu darajada o'rganish uchun tadqiqotchilar ishlab chiqarilgan turli xil tovarlar va xizmatlarni ularning umumiy ishlab chiqarishga nisbatan hissalarini aks ettiradigan tarzda birlashtirishi kerak. Bu, odatda, yalpi ichki mahsulot (YaIM) kontseptsiyasidan foydalangan holda amalga oshiriladi va tovarlar va xizmatlar ularning bozor narxlari bo'yicha tortiladi.
Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot o'rtasida aniq bog'liqlik mavjud bo'lib, unda ishlab chiqarish va iste'molning umumiy darajasi alohida uy xo'jaliklari va firmalar tomonidan tanlangan tanlov natijasidir va ba'zi makroiqtisodiy modellar bu aloqani "mikrofirmalar" ni o'z ichiga olgan holda aniq amalga oshiradilar.
Televizorlarda va gazetalarda yoritilgan iqtisodiy mavzularning aksariyati makroiqtisodiy xilma-xillikka ega, ammo shuni esda tutish kerakki, iqtisodiyot faqat qachon iqtisodiyot yaxshilanishi va FED foiz stavkalari bilan nima qilishini aniqlashdan iborat emas, Shuningdek, bu mahalliy iqtisodiyot va tovar va xizmatlarning o'ziga xos bozorlarini kuzatish haqida.
Garchi ko'plab iqtisodchilar u yoki bu sohada ixtisoslashgan bo'lsalar-da, qaysi birini o'rganmasin, ikkinchisidan ma'lum tendentsiyalar va sharoitlarning ham mikro, ham makroiqtisodiy darajalarga ta'sirini tushunish uchun foydalanish kerak bo'ladi.
Iqtisodiyotning fan sifatida o'ziga xos xususiyati
Mikroiqtisodiyotning xususiyatlari
Talab nima? Taklif nima?
Makroiqtisodiyot nimani o'rganadi
Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyotning o'zaro ta'siri
Makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot iqtisodiy nazariyadagi eng muhim tushunchalardan biridir. Nima uchun butun iqtisodiyot shu tarzda bo'linadi? Bu savolga javob berish uchun keling, har bir atamani alohida tushunishga harakat qilaylik, so'ngra ularni birgalikda ko'rib chiqaylik.
Iqtisodiyot (makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot) nafaqat amaliy, balki ilmiy fan hamdir. U resurslarni taqsimlash, moliyaviy oqimlar, iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati samaradorligi bilan bog'liq masalalarni o'rganadi. Uning nomidan ko'rinib turibdiki, iqtisodiyotning asosiy maqsadi resurslardan eng samarali foydalanish (ortiqcha xarajatlarni talab qilmaydigan) va iqtisodiyotni ratsionalizatsiya qilish usullarini ishlab chiqishdir.
Iqtisodiy nazariyada "makroiqtisodiyot" va "mikroiqtisodiyot" tushunchalari uzoq vaqt davomida mavjud bo'lgan. Endi har qanday faoliyatni rejalashtirishda iqtisodiy parametrlarni, shuningdek ekologik oqibatlarni hisoblash kerak. Barcha madaniyatli mamlakatlarda bu amaliyot majburiydir.
Mikroiqtisodiyot alohida iqtisodiy sub'ektlarning: uy xo'jaliklari, firmalar, korxonalarning iqtisodiy faoliyatini tahlil qiladi. Ular ichida qabul qilingan barcha qarorlar mikroiqtisodiyotning tarkibiy qismidir. Shunday qilib, ko'rsatilgan intizom iqtisodiy jarayonlarni mahalliy, mahalliy darajada o'rganadi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo’jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi. Zamonaviy makroiqtisodiyot- ning asosiy belgisi va afzalligi bu jamiyatdagi jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni tejab ishlatish, farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi.

Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi ro'li sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir.
Shuning uchun makroiqtisodiyot fanini umuman olgan iqtisodiyot fanini bilishlik insonga juda ko’p sohalarda kerak bo’ladi. Shu sababdan yurtimizda bu fan maktab darsliklariga qo’shilgan va bolalar maktab yoshidanoq iqtisodiy bilimlarga ega bo’lib boradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г.
Ахмедов Д.Қ. Ишмуҳаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Джумаев З.А. Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2004. -240 бет.
Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебникдлявузов ,4- еизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с.