Мавзу: Мактабгача таълим муассасаларда

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАР ХОДИМЛАРИНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ РЕСПУБЛИКА ЎҚУВ МЕТОДИКА МАРКАЗИ
МАЛАКА ИШИ


МАВЗУ: Мактабгача таълим муассасаларда ҳаракатли ўйинларни ташкил этиш

Бажарди

Тошкент-2011

Мактабгача таълим муассасаларда ҳаракатли ўйинларни ташкил этиш

Р Е Ж А:

1. 
   КИРИШ
   

II. АСОСИЙ ҚИСМ

1. Ҳаракатли ўйинларни танлаб олишда бола­ларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олишнинг аҳамияти

2. Ҳаракатли ўйинлар ва уларни ўтказиш методикаси.

III. ХУЛОСА ВА ТАВСИЯЛАР.

IV. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР.

Ҳаракатли ўйинларни танлаб олишда тарбиячи бола­ларнинг ёш хусусиятларини ҳамда жисмоний машқларни танлаш қоидаси асосларини ҳисобга олиши керак.

Болаларни мактабга тайёрлашда шуни унутмаслик зарурки, уларнинг соғлигини мустаҳкамлаш, ҳаракат мала­ка­ларини ошириб, меъёрида ривожлантириб, таассурот­ларини кенгайтириб, ҳаяжонланиш туйғуларини тарбиялаб кўриш, сезгирлик қобилиятларини ривожлан­тириш, болаларнинг тайёргарлиги даражасини ҳисобга олиш зарур. Масалан, бирданига сакраш ҳаракатларини ўтказиш эҳтиёт­кор­ликни талаб этади, чунки, аввало уларни сакраш ҳаракат­ларига жисмоний тарбия машғулотларида ўргатиш лозим. Албатта, боғча болаларининг ҳаракат кўникмаси ва малака­сини ривожлантиришда гап ҳаракат техникасини чуқурроқ ўргатишда эмас.
Борди-ю, болалар узунликка югуриб келиб сакрашга ўргатиладиган бўлса, уларни сакраш олдидан бирданига тўхтаб қолмасликка ёки югуришни секинлаштирмасликка, агар сакраш керак бўлса, унда сакрашдан олдин бир оёғда деп­синиб, иккала оёғда юмшоғ тушишни ўргатишимиз лозим. Фағат шулардан сўнг сакраш ўйинларига ўтилса бўлади, чунки шу каби ўйинлар туфайли болаларда сакраш учун зарур бўлган кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш имкони туғилади, булардан ташқари, шу каби ҳаракатли ўйинлар жисмоний сифатлардан: сакраш малакасини, чаққонлик ҳамда жасурликни ҳам ривожлантиради.
Ҳаракатли ўйинларни танлаб олишда, энг аввало, тарбиячи китоб, қўлланмаларда берилган кўрсатма ҳамда ўйинларни жисмонан ва ахлоқий-психологик таъсирли томонларини кўриши керак. Яна шуни унутмаслик керакки, ўйин вазифаси қўйилганда фақат ҳаракатларга мос бўлиши шарт эмас, балки ҳаракатли ўйинлар ёрдамида болаларнинг руҳиятини, бир-бирларига ёрдамлашиш, қўллаб-қуватлаш фазилатларини тарбиялашимиз лозим. Бунинг учун мос келадиган ҳаракатли ўйинлардан: “Қоч болам, қуш келди“, “Пирр этди“, “Икки яхоб“, “Мушук келди“ кабилардан фой­да­ланса бўлади.
Мактабга тайёрлов гуруҳлари, яъни боғчада 7 ёшдаги болаларнинг мазмундор ўйинларга эътиборсизлигини ҳисобга олиб, ҳаракатли ўйинларни танлаш зарур, чунки бу ёшдаги болаларни кўпроқ ўйинлардаги қаҳрамонларнинг (бўри, қўзи, сичқон, мушук) қиёфаси эмас, балки сурат, нималар қилиши қизиқтирмасдан, бўладиган хатти-ҳаракати кўпроқ қизиқтиради. ўйинларда ҳаракатлар мураккаблашиб боради. Масалан, бир томонлама югуришлар камайиб, кўпроғ ҳаракатлар ўзгарувчан тўсиқлар туфайли оз бўлса ҳам мураккаблашган. «Бўрилар зовурда» ўйинида болалар югуриб келиб тўхтаб қолиши, сўнг илдам сакраб, чаққонлик билан бўриларга тутқич бермасдан зовурдан ўтиб кетиши керак. Яна бу ёшдаги болаларга ўйиннинг шуниси қизиқар­лики, иккита томон бўлса ва уларда қарама-қарши­лик мавжуд бўлиб, «Икки яхоб» ўйинида, бир томон — «яхоблар» болаларни «яхлатиб» қўйишга интилади ва бошқа томон — «болаларнинг» ўзи улардан яхлатилиб қолишдан қочиб қолишга ҳаракат қилади.
Боғча болалари билан турли эстафеталарни ўтказишдан эҳтиёт бўлиш даркор. Чунки уларни командаларга бўлиб, хонанинг бир четига кетма-кет қаторларга турғазиб, бошқа четига эса байроқчаларни қўйиб, уларни югуртириб, бирма-бир байроқчани олиб келиб, навбатдаги ўйинчига узатиб, у эса яна югуриб, навбат кутиб турган болалар изтироб чекиб, токи унинг охири бўлишини кутиб қийналадилар. Бу эса шу каби эстафеталардан бошға ўйинларни ташкил қила олмаслик оқибатидир. Ўйин-эстафета бир қараганда осон туюлади, лекин болалар ўйинларини кузатиш натижаси шуларни кўрсатадики, бунағанги ўйинлар болалар учун ҳеч қандай тушунча ҳосил қилмайди, оқибатда болаларда тартибчанликни бузилишига, сабрсизлик, бетоқатлик, хуноб бўлишлик, бир-бирини туртиш, хафақонликларга олиб келиши мумкин бўлмоқда. Ютқазган ҳамда ўйинда ғолиб чиққан команда болаларини ўйин тугагандан кейин юпатиб олиш жуда ҳам мурракаб бўлади.
Мактабга тайёрлов гуруҳидаги болаларда сабр-тоқат, ўзларини ушлай билиш фазилатлари ҳам тарбияталаб бўлгани учун, ҳам уларда сезгирлик, тез югуриш, чақ­қонлик билан буюмларни узатиш, олиб бериш каби фазилатлар ҳали ҳосил бўлмаганлиги туфайли ҳамда команда олдида улар масъулият сезишни билмаслиги, бундан ташқари, улар ҳар бир хатти-ҳаракатни аниғ баҳолашни билмаслиги ва бошғаларнинг ҳам ҳаракатини тушуна олмаслиги, яъни керакли бўлган фазилатларни ва жисмоний сифатлар етишмаслиги учун уларни тарбиялаш лозим.
Лекин шу ёшдаги боғча болаларига мусобақалашти­рилган ўйинларни ҳар бир ўйинчи ва гуруҳлари учун жон куйдириши ҳамда масъулиятни сезиш учун ҳам ўтказмоқ зарур.
Мактабгача ёшдаги болаларнинг ўзини тута билмасли­гини эътиборга олиб, гуруҳларни икки жамоага ажрат­масдан, 4—5 гуруҳларга ажратиб олиш зарур. Бу гуруҳлар кетма-кет ҳолатда турмасдан, бир-бирларини яхши кўриб туриш учун ўтириб олишлари мумкин, чунки навбатда стартга чиқиш тартибини сақлаб турадилар. Бунақанги ўйинларда болалар бир-бирларини кузатиб ҳар бир гуруҳдан битта иштирокчи тезликда, чаққонликда ҳамда аниқ нишонга отишда синашиб кўришади. /олиб чиққан ўйинчи ўз жамоасига очко олади. Ўйин тугагандан сўнг тўпланган очколар ҳисоблаб қўйилади. /олиб деб энг кўп очко тўплаган жамоа топилади.
Ўйинни ташкил этишда барча шарт-шароитлар тўғри ҳисобга олинса, унинг тарбиявий аҳамияти ошиб боради. Бунинг учун ўйин пайтида бўладиган чизиқлар, чегаралар масофалари, керакли ўйин қуроллари: копток, байроқ­чаларни тақсимлаб бериш лозим, кейинчалик эса болаларнинг ўзларига ўргатиб, ўз-ўзига хизмат қилишни одатлантириш керак. Кўпинча тарбиячи бу ташкилий ишларни болалардан биттаси ёки иккитасига буюриб, навбатчи сифатида топшириқ бериб ўргатади, шунда ҳар сафар уларнинг вазифасини алмаштириб туришни унутмаслик керак.
Тарбиячи ўйин ўтказишдан илгари уни тушунтириш йўлларини ўйлаб кўриши керак: у жуда қисқа, аниқ, жўшқин бўлиши керак; ўйин мазмунини, қоидаларини тушунтиришда майда гаплардан холи бўлиб (бир хил пайтларда болаларнинг ўзини иштирок эттириб) қоида тўғрисида тўхталиш лозим. Ундан кейин ўйинчиларнинг ролларини кўрсатиб, ким қайси ерда туришини айтиб ўтиш керак. Ролларни тақсимлашдан ҳамда ўйинчиларни жойларга қўйиб чиқишдан аввал ўйинни тушунтириш керак, чунки болаларнинг бутун диққат-эътибори тарбиячида бўлиб, улар интизом-тартибни сақлашга тиришадилар.
Таниш ўйинни ўтказишда ҳар сафар тушунтириш шарт эмас, аммо ўйин қоидасини тарбиячининг ўзи ёки ўйин қоидасини тез-тез хатога йўл қўйган болани қўйиб кўрса­тилса, мақсадга мувофиқ бўлади.
Ўйин ўтказилаётган вақтида тарбиячи фақатгина кузатувчи бўлиб қолмаслиги керак. Уни шундай ўтказмоқ керакки, болалар ўйинни қувониб, қаноат ҳосил қилиб, мураккаб қоидаларни ўрганиб ўйнашлари маъқул. Тарбиячи ўйин давомида қатнашувчиларни кузатиб, алоҳида болаларга эътибор бериб, уларнинг ичидагиларни гоҳида рағбат­лантириб, гоҳида қоида бузганларга танбеҳ бериб раҳбарлик қилиши керак.
Гоҳида тарбиячилар айрим қоидабузарликка эътибор бермайдилар: фақат белгиланган пайтдагина – ҳуштак чалиниши ёки биронта ҳаракатнинг бошланиб тугалла­нишини, ажратилган жойга кирмаслик, онабошининг қўлига бирданига тушмаслик ва бошқа кўриниб турган хатоларни унутмаслик керак, яъни бу хатолар, қоидалар болаларда иродани, тартибни тарбиялайди, уларни ортиқча хатти-ҳаракатлардан сақлайди, бардошли ва интизомли бўлишнинг катта тарбиявий аҳамияти юзага келади.
Ўйин жараёнида болаларни тўхташга ҳам ўргатмоқ зарур. Шундай умумий қоидага ўрганиш лозимки, хоҳлаган ўйин пайтида белгиланган товуш, имо-ишора, ҳуштакка болалар тезда тўхтаб қолиши керак («Чапак», «Тўхта!» сўзига ёки «ўйиндан тўхтанг!»). Шундан сўнг тарбиячининг гапирган гапига, тушунтиришига, қатъиян ўргатиш керак. Лекин жуда ҳам тез-тез бу нарсаларга эътиборни тўхтатмаслик керак, чунки ўйинда болалар ҳаяжонда бўлишини унут­маслик лозим. Тарбиячи ўйинни ўтказилиш чегараларини ҳам унутмаслиги керак. Бу, айниқса, жуда ҳам масъу­лият­ли пайт, чунки ўйинни завқ билан ўйналишида вақтга кам эътибор берилади. Масалан, гимнастика машқларига қараганда ўйин вақтини белгилаш мураккаброқ бўлади. Болалардан «Чарчаб қолдингларми?» деб сўраш мумкин эмас. Ўйинда завқланиб, қизиқиб ўйнаётган болалар чарчоқни сезмасдан толиқиб қолишлари мумкин.
Шунинг учун ҳам, тарбиячи болаларни чарчаганлик­ларини диққат билан кузатиб, ташқи кўринишига (тез-тез нафас олиши,юзининг қизариб кетиши), болаларнинг хулқига (тез-тез қоида бузишлик, қўполлик, ланж бўли­шига) эътибор бериши ва ўз вақтида ўйинни тўхтатиши лозим. ўйиннинг тугалланиши ҳар хил бўлиши мумкин. 6—7 ёшли болаларни қизиқтирадигани ўйиннинг ўзи эмас, балки унинг натижаси ҳам. Шунинг учун ҳар бир ўтказилган ўйиндан кейин натижасининг таҳлили билан маълум қилиш лозим: кимнинг ўйинда чаққонлик, эпчиллик маҳоратини, қайси бир боланинг дўстларини қўллаб ўйнагани ҳамда қоидага риоя қилмаганлиги тўғрисида айтиб ўтиш лозим. Бир хил пайтларда ўйинда ушлаганларнинг сонини эслат­моқ, кимнидир кўпроқ ўйинчиларни ушлаганлиги, ҳар бир ўйиннинг натижасини тарбиячи ўзига хос маълум шакллар билан тушунтириши аён, лекин болалар учун шундай таҳлил қилиб ва қизиқарли маънода тушунтириш керак.