Мавзу: Мактабгача тарбия муассасаларида жисмоний тарбияни ташкил этиш шакллари
a) bolalarning sog’lig’i, jismoniy rivojlanishi hamda funktsional
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
maktabgacha talim muassasalarida jismoniy tarbiya boyicha ishlarni tashkil etish
|
a) bolalarning sog’lig’i, jismoniy rivojlanishi hamda funktsional
imkoniyatlari holatining shifokor tomonidan tekshirilishi va bahoalanishi Bolalarning sog’ligi, jismoniy rivojlanishi xamda funktsional imkoniyatlari holatining shifokor tomonidan tekshi- rilishi va baxolanishi. Ishning bu qismi maktabgacha tarbiya muassasasi bolalarning sog’ligi, yoki bolalar shifoxonasining Har yilgi jismoniy rivojlanishi tibbiy ko’riklarda shifokor tomonidan chukur va funktщonal urganilayotganda amalga oshiriladi. Aniq belgilangan muddatda, shuningdeq tekshirilishi va zarur bo’lganda bolalar shifoxonasining baxrlanishy shifokor mugaxassislar tomonidan ko’rib chiqiladi. Sog’liqni baholash kompleks tarzda: tibbiy ko’rik ma’lumotlari, asab – ruxiy va jismoniy rivojlanish xususiyatlarini aniqlash, bola kasallanishini hisobga olish asosida o’tkaziladi. Tekshirishda avvalo, bolaning jismoniy rivojlanishi aniqlanadi. Buning uchun antronometrik ko’rsatkichlar, gavda uzunligi, gavda og’irligi, ko’krak qafasi aylanasi, bir yoshgacha bo’lgan bolalarda esa boshni ham hisobga oladi. Jismoniy rivojlanishini baholash ana shu asosiy ko’rsatkichlar dinamikasiga asoslanadi. Amalda bolaning jismoniy rivojlanishi tekshirish chog’ida baholanadi. Bu baho jismoniy rivojlanish o’lchaviga nisbьatan o’z ichiga oladi. Bolaning asab – ruxiy rivojlanishining umumiy darajasi ayrim ruxiy funktsiyalarining rivojlanish darajasi bilan tavsiflanadi. Bu esa amarkaziy asb tizimining yetilish darajasini aks ettiradi. Bola hayotining birinchi yilida rivojlanishining barcha belgilarini shifokor aniqlaydi. Hayotining ikkich , uchunchi va keyingi yosh davrlarida asab-ruxiy rivojlanishining darajasini baholashda shifokor bilan birgalikda maktabgacha tarbiya muassasasining tarbiyachisi, tibbiy hamshira va ota – onalar ham ishtirok etidilar. Ular kun davomida bolani kuzatishlari, uning oiladagi, tengdoshlari
39
jamoasidagi xulq – atvori haqida xabar beradilar va boshqalar. Asab – ruxiy rivojlanish darajasini tekshirish paytida erishilgan to’g’ri va yetarli darajada mukammal bahoni shifokor beradi. Bunday baho asab – ruxiy jarayonining har xil tomonlarini tavsiflab beradigan qator ko’rsatkichlarni rivojlanishini baholash. “yoshiga muvofiq!”, “Yoshiga nisbatan orqada, “Yoshiga nisbatan ilgari ketgan” va boshqa mezonlarga qarab amalga oshiriladi. Ilk yoщdagi bolalarning mushak kuchi faqat bola harakatiga qarshi turgan kuchni, shuningdek ushlab ko’riщdagi mushak to’qimasi eshluvchanligi (qayishqoqligi, tarangligi, yumshoqligi, bo’shangligi) ni taxminan aniqlash orqali o’lchanadi. 2,5—3 yoshli bolalarda mushak kuchini maxsus dinamometr yordami bilan o’lchash mumkin bo’ladi. Bola dinomometrni qo’l kaftiga oladi, qo’lini bir tomonga cho’zib, bor kuchi bilan qisadi. Bu vaqtda dinomometr asbobida bolaning kaft kuchi ko’rsatkich natijasi yaqol ko’rinadi. Gavdaningrostlovchi-to’g’rilovchi mushak kuchlarini o’lchash 3—4 yoshli bolalarda o’tkaziladi. Biroq, uning ko’rsatkichlari past bo’ladi, chunki bu kichik yoshdagi bolalarning kuchini ishlata bilmasligi bilan bog’liqdir. 5—6 yoshdan boshlab, yildan-yilga o’tgan sayin ko’rsatkichlarning bir tekis o’sib borishi qayd qilinadi. Ikki kundagi kuchlarni o’lchash uchun qimirlamagan dinamometrda o’lchashni 2—3 marta takrorlab, eng yuqori natijalarni yozib olish kerak bo’ladi. 3—4 yoshli bolalar tibbiy kurikdan o’tayotganda o’pkaning tiriklik sig’imini spirometriya metodi bilan aniqlanadi. Aniq ma’lumotlarga ega bo’lish uchun bolalarni dastlab chuqur nafas olish va yetarli darajada nafas chiqarishga o’rgatish zarur. Bolalarning jismoniy rivojlanishini yanada anщroq baxolash va jismoniy mashqlarni to’g’ri tanlash uchun shifokor hir bir bola harakatlarining rivojlanish tavsifiga ega bo’lishi zarur. Bir yoshli bola harakatlari rivojlanishini tekshirishni har oyda, imkoniyagi boricha, takrim (kalendar) bo’yicha bolaning gugilgan kunida o’tkazgan ma’kul.
40
Qomatni gekshirishda bola odatda, o’zini tugishi tabiiy, chiranmay qo’llar va gavda mushaklarini yengilgina bushashtirib turishi kerak. Bola uch xil xolatda turganda old, yon va orka tomonlaridan kuriladi. Old tomondan ko’rishda boshning xolati (tutriligi, uning oldinga yoki yon tomonga egilganligi), yelkaning tashqi chegarasi va darajasi (mutanosibligi, kengligi, sikikligi) belgilanadi. Kukrak kafasini kurishda uning shakli, mutanosibligi (me’yordaligi, bochkasimonligi, tekisligi, bosiqligi, torligi, «tovuksimonligi», nomutanosibligi) kayd qilinadi. Orqa tomondan ko’rishda yelka va kurak (elka ustining nomutanosib emasligi burchaklarining xrlati har xil emasligi) xolatiga ko’proq axamiyat beriladi. Orqaning shakli muxim ahamiyatga molikdir: u me’yoriy, orqa umurtka potonasining tabiiy egilganligi, ammo shuning bilan birga har xil egilish: kifozlar (bukr), lordozlar (bukilgan) skoliozlar (egri, kiyshik) shayushda bo’lishi mumkin. Umurtka pogonasi tabiiy egilish- larining bo’lmasligiga orkaning yassiligi deyiladi. Rivojlanishdan orkada koladigan kuraklarni kanotsimon kuraklar deb gavsiflaydilar. Umurtqi pogonasining bo’yin orkasidan to beligacha bo’lgan joyidagi egilishlarning bir xilda ko’proq egilishi dumalok deb ataladi (maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda bunday egilganlik kam uchravdi, ammo oldinga egilib yelkasi chikib ketganlik xiyla ko’proq kuzatiladi). Yon tomondan kurishda gavdaning urta yo’ldan oldinga o’tkazib qo’shilib ketganligini, qorin, orqaning shaklini, tos-son suyagi va tizza bo’g’inlarining holatini aniqlaydilar. Rivojlanishdan orkada kolayoggan kuraklar, sikilgan yelkalar, yelka ustining nomutanosibligi, qorinning ko’krak qafasi chizig’idan o’tib ketishi (3—5 sm ga) maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda ko’proq uchraydigan komat buzilishlari hisoblanadi. Tik turganda tizzaning ichki yuzasi va tovon orkalari bir-biriga to’g’ri tegib gursa, bu oyok shakli me’yorida ekan- ligidan dalolat beradi. Agar tovonlar va oyok uchlari jips- lashtirilganda tizzalar bir-biriga to’g’ri kelmasa, unda oyoqlar
41
«O» ga uxshagan, agar gizzalar to’g’ri kelib, tovonlar to’g’ri kelmasa, «X» ga uxshagan bo’ladi. Bolaning oyogi kattalarnikiga qaraganda oyok kaftvda yeg tukimalarining ko’proq rivojlanishi oilan ajralib turadi. Bunda bola oyogi juda kengrok xamda ko’rinishidan tekisga o’xshaydi. Tovonlar ravogi shakllarining buzilishi ularning Funktsiyasi shu joyning o’zinigina yomonlashuviga olib kelmay, balki keyinrok oyok deformatsiyasining, tos suyagi holatining o’zgarishiga, umurщa pogonasi to’g’riligining buzilishiga olib keladi, bu xam uz navbatida qomatda, sonlarni keltirib chiqaradi. Maktabgacha tarbiya yoshida qomatning, oyoq deformatsiya» sining buzilishi, odatda, funktsional tavsifga ega bulad y va asosan, mushak tonusi va bog’lovchi apparatning zaifligv bilan belgilanadi. Jismoniy manщlar bilan tizimli va maq- sadga muvofgo; shug’ullanish bolaning tayanch-harakatlanti- ruvchi apparatini mustaxkamlaydi va mashg’ulotlar jarayoщsh 5—7 yoshli bolalardagi komat buzilishi ikki marta kamayadi. Organizmning ish kobiliyash va uning mashq qilgailik darajasi organizmni asosiy energiya bilan ta’minlab turadigan yurak-tomir va nafas olish tizimining funktsional imkoniyaglari bilan belgilanadi. Tekshiripщa jismoniy mashqlar bilan bo’ladigan ayrim mashg’ulotlarning bola organizmiga ta’siri hisobgaolinadi va pulьsga javob reaktsiyalari xamda nafas olishning tashki ko’rsatkichlarining xususiyatlari, shuningdeq mashg’ulottacha, mashg’ulot paytida va mashg’ulotdan so’nggi emotsional tonus va umumiy axvoldagi o’zgarishlar xam ^ayd qilinadi. Bolaning tomir urishi va nafas olishi mashg’ulot oldidan va tamom bo’lishi bilan sanaladi. Tomir urish soni 10 daqiqali interval bo’yicha, nafas olishning soni 30 soniya davomida hisoblanadi. Mashg’ulotdan keyin tomir urishi va nafas olish tezligini xisoblash dastlabki xolatga ^aytguncha olib boriladi. Ilk yoshdagi bolalarda mashg’ulotdan keyinoq tomir urishi dastlabki miqiorga nisbatan 15—20 42
foiz ga, nafas olishning me’yoriy tavsifi buzilmagan xolda 1 daqiqasiga 10—15 ga tezlashsa, ularning reaktsiyasi eng yaxshi, ma’kul deb baxolanadi. Tomir urishi va nafas olish tezligi ko’rsatkichlarining dastlabki miqioriga Kayting vak^i 2—3 daqikadai oshmasligi lozim. 3 yoshdan boshlab bolalarda mungak yuklamasi bilan me’yor- langan funktsional sinov O’tkaziladi. Martin-Kushe - levskiyning sinovi 30 soniyada 20 marta utirib gurish, chukur step-test sinovi — 1 daqiqa davomida zinapoyaga 30 marotaba chiqish (sinov 2 daqiqa davom etadi). Mushak yuklamasining ta’siri: 1) yurak-krn tomir tizimi ko’rsatkichlari (tomir urish tezligi, arterial bosimi) va yuklamadan keyinok nafas olish tezligining o’zgarishiga 2) bu ko’rsatkichlarni dastlabki darajada qiyga tiklani- V «ygacha ketgan vaщta qirab baxolanadi. Yuklamadan keyin tomir urishining 25—50 foiz ga zla shganida (qanday sinov o’tkazilganligiga bog’liq xolda) arterial qon bosimining maksimal kutarilishi 5—15 mm. ob ustunig-a 5—10 minimal kamayishi — 5—10 mm. simob ustuniga teng bo’lganida yoki uning o’zgarishsiz saqianganvda, nafas olish tezligining 1 daqiqaga 5—8 martaga kupayganida eng yaxshi sinov deb xnsoblanadi. Barcha ko’rsatkichlarning dastlabki darajaga kaytarilishi 2—3 daqiqada qayd qilinadi. Bolaning umumiy axvoli yaxshi bo’lib qiladi. Yurak qisqarishining 60—70 foizdan oshib ketishi, ko’zga tashlanadigan harsillashning bo’lishi, maksimal bosimning anchagina ortishi, minimal bosimning 10 mm simob ustunidan ortib ketishi reaktsiyaning me’yordan ok^anligi deb xisoblanmogi kerak. Barcha ko’rsatkichlarning dastlabki miqiorga qaytish vakgi 3 daqikadan oshmasligi lozim. Bolalarning sog’ligini funktsional sinov ma’lumot- larini hisobga olgan xolda baxolash bola organizmining imkoniyatlarini va jismoniy mashqlar
43
me’yorini to’g’ri belgilash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, ertalabki gimnastika, Harakatli o’yinlar va boshqa jarayonlarda yurak qisqarishi tezligi o’zgaruvchan tavsifga ega bo’ladi. Maxsus tadqiqotlar turli jismoniy mashqlar bajarilganda yurak qisqirishi o’zgaruvchanligi darajasini aniqlash imkonini yaratadi. Bu esa bolalar bilan olib boriladigan ish shakllarini reja- lashtirishda ulardan to’g’ri foydalanish imkonini beradi. Dispanserni tashkil qilish va individual sog’lomlash- tiruvchi tadbirlarni o’tkazish uchun har bir bola va kuzatilaet- gan barcha bolalarning sog’ligi xaqida ma’lumotlar zarurdir. Yurak qisqarishining bu tezligiga mashqlarni bajarish- ning birinchi daqiqa oxiri va ikkinchi daqiqasi boshida erishiladi va undan foydalanishning kolgan vakli davomidaamaliy jixatdan o’zgarmaydi. Bola sog’ligining qotor mezonlari (belgilari) asosida Uni kompleks baxolash mumkin. Bu baxo asosida bolalar yeogligiga qarab, guruxlarga ajratiladi Bola sog’ligini baxolash anamnez (kasaldan surab tuldiriladigan) ma’lumotlar, jismoniy va asab-ruxiy rivojlaniщ darajasi, klinika kurigi ma’lumotlari, shifokor-mutaxassislar, laboratoriya tadkikotlarining ma’lumotlari bola kasallanishining tahiili asosida olib boriladi. Bola kasalligini kompleks baxrlashda asosiy belgilar sifatida kuyida-gilar hisobgaolnnadi: surunkali (shu bilan birga tugma) kasalliklarning borligi yoki yuqiigi, organ va gizimlarning funktsional xolati, organizmning rezis- tentligi yoki faolligi, jismoniy va asab-ruxiy rivojlanish darajasi va uygunligi. Tekshirish vakgining uzida sog’liq baxolanadi. Organ va tizimlarning funktsional xolati klinik metodlar, zarur vaziyatlarda esa, funktsional sinovlar orkali aniqlanadi. Birinchi gurux asosan sog’lom bolalarni birlashtiradi. Bu gurux bolalari
44
barcha kasalliklardan xoli bo’lgan, kuzatish davrida kasallanmagan yoki kamrok kasalga chalingan bolalardir. SHu bilan birga sog’liqring tavsifli belgilariga muvofik kelgusidagi sog’ligiga unchalik ta’sir etmaydigan va tuzatish talab etilmaydigan ba’zi morfologik me’yorlardan chetga chiqish (tirnok kasalligi, kulok suprasi va boshqalarning kam axamiyatli shakl o’zgarishi) larga ega bo’lgan bolalar xam shu guruxga kiradi. Ikkinchi guruxga biologik va ijtimoii ogirlashgan anamnezga ba’zi funktsional va morfologik o’zgarishlarga ega bo’lgan, tez-tez (yiliga turt va undan ortik) yoki uzoq muddatga kattik ogrib turadigan, shuningdeq surunkali kasalliklari «tusatdan» paydo bo’lib turadigan sog’lom bolalar xam kiradi. Uchinchi gurux surunkali yoki kam uchraydigan tugma patologik kasalliklarga ega bo’lgan bolalarni birlashtiradi. Bu guruxga surunkali kasalligi xurujining o’tishi tavsifn bo’yicha ogir bo’lmagan, tashkaridan Karaganda umumiy xolati va o’zini xis kilishi unchalik yomonlashmagan, kamrok (yiliga 1—3 marta) kasallanadigan bolalar xam kiradi. Turtinchiguruxga surunkali kasalliklari, rivojlanishda nuksoni o’rnini tuldirish xolatida turadigaYa tugma kasalligi bo’lgan bolalar kiradi. Makgabgacha tarbiya muassasasining shifokori bolalar sog’ligi xaqidagi baxodan gurux tarbiyachilarini xabardor qiladi va umumiy xamda harakat tartibi va jismoniy yuklama Xajmiga individual o’zgartirishlar kiritadi. Gurux tarbiyachilari salomatlik varakasiga bu o’zgarti- rishlarni yozib kuyadi va har xil bolaga talab) chan lik bilan individual yondashishni amalga oshiradi.
Download 0.59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|