Мавзу: Мактабгача тарбия муассасаларида жисмоний тарбияни ташкил этиш шакллари
b) jismoniy tarbiyaning har xil shakllari o’tkazilishi ustidan tibbiy –
Download 0.59 Mb. Pdf ko'rish
|
maktabgacha talim muassasalarida jismoniy tarbiya boyicha ishlarni tashkil etish
|
b) jismoniy tarbiyaning har xil shakllari o’tkazilishi ustidan tibbiy – pedagogik kuzatishlar Jismoniy tarbiyaning har xil shakllari o’tkazilщtsts ustidan tibbiy-pedagogik 45
kuzatishlar. Tibbiy-pedagogik kuzatishlar jismoniy tarbiyaning turli shakllari, mazmunv va metodikasini bolalarning yosh va funktsional imko- niyatlariga mosligi xaqidagi kuzatishni ham uz ichiga oladi. SHifokor, tibbiy xamshira. mudira jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, ertalabki gimnastika, harakatli o’yinlar va ishning boshqa shakllari o’tkazilishini tibbiy- pedagogik jixatdan nazorat qila borib, tarbiyachi to’zgan reja-konsiekti bilan ularni o’tkazishdan oldin tanishadilar. Reja (ko’rib chiqilgach, uning mazmuni) ushbu yosh guruxi bolalari uchun muljallangan reja talablarkga javob berish- bermasligi, shuningdeq kullaniladigan manщlar xam bolalarning yosh va tayyorlik darajasiga mosmi yoki yu^mi qiyd qitinadi. Tarbiyachi bolalarning qomati va nafas o lishili e’tibordan chetda qildirmayotganligi, jismoniy tarbiya kullanmalaridan to’g’ri foydalanayotganligi, mashqlarni bajarayotganda xavfsizlik kotsdalariga rioya kilayopapligi Xam tekshiriladi. Tarbiyachi mashg’ulotlarni o’tkazishda asosiy fiziologik printsiplarga: jismoniy mashqlarning dinamikligiga, katta miqdordagi mushak guruxlarining imkoni boricha qamrab olininshga, asosan yirik mushaklar ishtirok etayotganligita, yuklamaning barcha mushak guruxiga teng taksimlanishiga, turli dastlabki xolag (gurib, ugirib, yotib) lardan foydalanish kabilarga rioya qilinayottaniga e’tibor berishi va ularni anyudshni lozim. Bu shartlarning barchasiga rioya qilinishi mashqlarning sifatli bajarilishini ta’minlaydi. Tibbiy nazoratning eng muxim
bo’limlaridan biri
jismoniy mashg’ulotlarning bola organizmiga ta’siriny! baxolaщdir. Bu ta’sir bolalar bilan ishning har xil shakllarini (jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, harakatli o’yinlar, talabki gimnastika va boshqalarda) o’tkazilishi chogida yoki xurli jismoniy mashqlarni uzoq muddat foydalanish davomida hisobgaolinishi mumkin. Jismoniy
46
tarbiya mashg’ulotlarining tuzilishi to’g’riligini, jismoniy yuklamaning muayyan yosh guruhi bolalarining funktsional imkoniyatlari, ularning jismoniy tayyorgarlik darajalariga muvofiqligiii baxolash uchun individual xronometraj metodidan fovdalaniladi. Xronometraj o’tkazilish chogida bolalarning harakat faolligi, mashg’ulotlarning umumiy va motor zichligi aniqlanadi Tadqiqotlariing ko’rsatishiga Karaganda, jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida 2—3 yoshli bolalarning harakat faolligi shagometriya ma’lumotlari bo’yicha urta xisobda 1366 harakatlanish, 4 dan 7 yoshgacha bo’lgan bolalarda harakatlanish nisbati 1550 dan 2550 gacha usib boradi (Yurko G. P.). Bolalarning harakat faolligi darajasi har bir mashg’ulot metodikasi xususiyatlari, shuningdeq ularning zalda yoki ochik xa voda o’tkazilishi sharoitlari bilan xam ta’minlanadi. Bolalarning harakat faolligini mashg’ulotlarda baxolash umumiy va motor zichligini hisoblash yuli bilan o’tkaziladi. Mashg’ulotlarning umumiy zichligini belgilashda harakatlarni bajarish, tarbiyachining ko’rsatishi va gushuntirishi, kayta saflanish xamda bolalarni joylashtirish, sport anjom (invengar)lariii joyiga olib borib kuyish (foydali vaqi), tarbiyachi aybi bilan bolalarning turib qilishi, asossiz kugishlar, buzilgan intizomni tuzatish uchun sarflangan vaqg Hisobgaolinadi. Mashg’ulotlarning umumiy zichligi foydali vakgning barcha mashg’ulotlarining umumiy davomiyligiga nisbatida foizlarda ifodalanadi.
Umumiy zichlik = foydali vaqt . x 100 mashg’ulotning dvomiyligi
Mashg’ulotlarning umumiy zichligi 80 90 foizdai kam bo’lmasligi kerak. Motor zichlik bolaning harakatlarni bevosiga bajarishga sarflagan vaqiini barcha mashg’ulotlarning umumiy vaqita Nisbatida foizlarda ifodalanadi. 47
Motor zichligi = Harakatni bajarishga sarflangan vaqt x 100 Mashg’ulotning umumiy vaqgi Etarli harakat faollitida motor tigizligi 70—85 foiz dan kam bo’lmasligi lozim.
Bolalarnint harakat faolligi mashg’ulotlarning metodkasi va tashkil etilishiga bog’liq. U bolalarni tashkil etishining frontal, notokli va guruxli usullarvdan foydalanish yanada yuqorirok bo’ladi. Ammo ta’limning dastlabki bosqichiga va murakkab harakatlarni bajarishda o’rgatishning inividual metodi aloxida urin tutadi. SHunta muvofiq ta’limning dastlabki bosqichida motor zichligi past bo’lishi mumkin.
Mushak yuklama sining intensivligini, mashg’ulotlarnii to’g’ri tuzilganligini aniklash uchun mashtulotgacha yurak uri- shinint 10-soniyalik bulaklari tezligida umumrivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, harakatli o’yinlarning kirish qismidan, yakunlovchi qismidan keyin va tiklovchi davrda 3 5 daqika davomida ulchovlar o’tkaziladi. Yurak qiskarishi tezligining o’zgarishlari asosida mashg’ulotlarning fiziologik kursa gkichlari gayyorlanadi — yurak qisqarishini tezligining grafika tasviri aks ettiriladi. Gorizontal chiziqlar bo’yicha mashg’ulotlar qismlari vaqt masshtabida, vertikal chiziqlar bo’yicha mashg’ulotlar qismlari vaqt masshtabida, vertikal chiziqlar bo’yicha esa tomir urish ko’rsatkichlari ajratib yoziladi. To’g’ri tuzilgan mashg’ulotlarda fiziologik egri chiziq mannulot boshidan uning asosiy qismita karab asta-sekin kutarilib boradi. Tomir urishining maksimal tezligi, odatda harakatli o’yin vaqtida oshadi. Bu ish yuklama xajmiiing ortishi va shuningdeq bolalarning xis-xayajonga tula ko’zgalishi bilan tavsif- lanadi. Odatda, dastlabki miqioriga nisbatan tomir urishining tezligi mashg’ulotning kirish qismida 15—20 foizga, asosiy qismvda 50—60 foiz ga, harakatli o’yinlarda esa 70 foiz (100 foiz gacha) ga oshadi. Mashg’ulotning oxirgy Qismvda tomir urish tezligi
48
pasayib boradi va dastlabki ma’lumotlardan 5—10 foizga ko’proq bo’ladi, mashg’ulotdan ( 3 daqika utgach) keyin dastlabki xolatga kaytadi. Jismoniy mashg’ulotlarda mashq qilish (trenirovka)ning samarali bo’lishiii ga’minlash uchun 5—7 yoshli bolalarning tomir urish tezligi darajasi dakikaga 140—150 ta, 3—4 yosh- -xnlar uchun esa 130—140 ta bo’lishi kerak. Yurak qiskarishi tezligining urtacha darajasi kirish qismi, umumrivojlantiruvchi mashqlar, harakatlarning asosiy ko’rinishlari, harakatli o’yin, oxirgi qismlardan keyingi tomir urishi xezligi x a KIDagi ma’lumotlarni kunshb xisoblash va unda chikkai x°silani 5 ga bo’lish orkali belgilanadi. Organizmning energiya sarflashi mushak yuklamasi inten- sivlitiga bog’lщ. Eng kup energiya sarflashlar yugurish chogida (tinchlik davridagiga nisbatan ular 3—4 martaga ortadi) va harakatli o’yinlar davrida (5 marta) kayd kilinadi. Mashg’ulotdan 2—3 daqika uttaiidan keyin energiya sarflashlar dastlabki darajadan 15—20 foiz yukori bo’ladi. Buma’lumot- lar mashg’ulotlarning oxirgi qismini anik va to’g’ri o’tkazish zarurligini shart qilib kuyadi. Jismoniy yuklamani mashg’ulotlarning qismlari bo’yicha taksimlashga bog’lik xolda (chunki shunga muvofik har bir mashg’ulotning reja ma geriali mazmuni, mashqlar o’tkazishni tashkil etish, shakl va metodlari belgilanadi) fiziologik egri chiziqiing ikkita tipi yuzaga chikariladi: birinchi — mashg’ulotning asosiy qismi boshlanishida yuklama xajmi kamaygani xolda harakatli o’yin paytida u yana maksimum darajaga kutariladi; ikkinchi — asta-sekin yuklama xajmi usib borib, harakatli o’yin paytida yukori darajaga kutaril- ganida kayd kilinadi. Fiziologik egri chiziqiing birinchi tipi tirmashib chikish, irgitish kabi harakatlarning ko’rinishlariga o’rgatiladigan, bolalarni tashkil qilyupning kam guruxli yoki individual usullari kullanadigan asosiy Qismida kayd kilinadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolani jismoniy zurikgirish Koidaga binoan aslo mumkin emas. Bu yoshdagi bolalarda Jismoniy mashqlarii bajarishda,
49
ayniksa, mustaqil harakat Faoliyattsda uz-o’zini boshqarish jarayoni anik ko’zga tagnlanadi. Mushak faoliyatining xajmi va ingensivligi organizmda nafakat funktsional o’zgarishlarni belgilab beradi, ular kup jixatdan jismoniy mashqlarni o’tkazish metodikasi bilan xam belgilanadi. Agar mashg’ulotlar bolada qiziqiщ uyg’otsa, uning emotsional kuchini oshirsa, unda bola kamroq funktsional harakat qilib katta xajmdagi toklamani bajarishi mumkin bo’ladi.SHifokor, tibbiy xamshira tarbiyachi bilan birgaliqia mashg’ulotlarda ishtirok etib, albatta, bolalar toliqishining tashki alomatlarini kuzatib borish lari lozim: bu kuzatishlar jismoniy maiщ mashg’ulotlarining har xil shakllarini o’tkazish da mushak yuklamasining bevosiga yul Kuyishi mumkin bo’lgan imkoniyatlarini tavsiflab berishi mumkin. Bolaning yuz terisi rangini, yuz mimikasi, tez terlashi, nafas olishi, harakatlarining tavsifi, umuman o’zini xis kilishini kayd qilish zarur. Yuzning xotirjam ko’rinishi, salgina qizarinqiraganlyu'i, ozgina terlashi, nafas olishning bir oz tezlashganligi, ammo bir tekisligi, Harakatlarining tetikligi, topshiritdtarning anik baja- rilishi bolaning yul kuyilishi mumkin bo’lgan darajadagi charchashidan dalolat beradi. Bolaning yuzi anchagina qizar- ganligi, yuz ifodasining jiddiylashishi, ko’proq terlashi, nafas olishining keskin tezlashishi, harakaglari ishonchsiz va noanik bo’lishi, kushimcha harakatlar paydo bo’lishi, tolikkanlish xaedda gapira boshlashi urtacha charchaganlitvdan dalolat beradi. Yukorida sanab utilgan belgilari yanada anik ko’zga tashlanishi bolaning ka gshk. charchaganligidan dalolag beradi. Agar bunday xolat kupchilik bolalarda kayd qilinsa, unda mashg’ulotning mazmuni guruxning tayyorgarlik daraja- siga muvofikligi yoki noloyikligi xaqida uylab kurishga to’g’ri keladi. Agar charchash alomatlari ayrim bolalarda kayD qilinsa, unda tarbiyachi ularga yuklama xajmshgi kamaygirishi lozim: mashqlarni takrorlash sonini kamaytirnsh, qiyin mashqlarni olib gashlash, jismoniy mashqlar davomida vaqt' vaqti bilan bolalarning dam olishini ta’minlash loziM bo’ladi. Bolalarning jismoniy yuklamaga javobi kup jixatdan oliy asab faoliyatining
50
individual tipologik xususiyat- yaariga bog’liqiir. Masalan, ko’zgaluvchan bolalarda bir xidtsagi mashqlarni bajaringda tomir qiskarishi vazmin bolalar- dagiga nisbatan ancha yukorirok bo’ladi. Tibbiy-pedagogik nazoratda bolalar muassasasidagi umumiy harakat gartibini amalga oshirilishi ustvdan kuzatishga muxim urin berilishi kerak. Harakat tartibi bolalarning barcha dinamik faoliyatini jismoniy mashqlar bo’yicha mashg’ulotlarning tashkiliy shakllarini, shuningdeq mexnat, mustakil harakat faoliyatini xam kamrab oladi. Muassasada umumiy harakat tartibi sog’liqni mustaxkamlash va bola organizmining ish kobiliyatini oshirish vositasi bo’lishi lozim.
Bolaning harakatlanishiga bo’lgan individual extieji, mustakil faoliyatida juda ravshan ko’rinadi va ko’proq uning yosh rivojlanishi darajasini aks etshradi. Bolalarda harakat malakalari xamda sifatlargating takomillashuvi, shuningdeq individual tajribaskning orgishiga karab asosiy harakatlari lshqiorining usigii kayd kilinadi: 3 yoshli bolalar faol Harakagining har bir soatiga 1320 ga yaqin, 7 yoshlilarda esa 2600 ga (bu rakamlar bolalarning tabiiy extiyojiga mos keladi) yakin lokomatsiya (harakatlanish) lar to’g’ri keladi. Harakatlanish extiyoji - bu o’zini tartibga kelshrishga moyil bo’lgan biologik extiyojlarini kanoatlantirishdir. Tadkikotlar, agar bolaning harakat faoliyatini sun’ii ravishda keskin chegaralab kuyilsa, unda u bunday majburii «Harakat tanqisligi»ni xaddan tashkari harakat faolligi orkali keyin tuldirishi mumyushlshini va aksini ko’rsatadi. Harakat tartibini baxolash kuyidagicha. 1) bolalar harakat faolligining vakgiga asoslaniladi: bu vaet turli tartibli momentlarda individual xronometraj metodi orkali belgilanadigan mazmun va sifatni aks etti- ruvchi; 2) harakat faoliyatining xajmiga asoslaniladi. Xajm harakat faollish lshqiorshgi shagometriya metodi orqali Xisoblab chiqilganidan keyin
51
aniklanadi; 3) harakat faoliyatshting intensivligiga asoslaniladi: metodi orqali harakat faoliyatining intensivligi aniqlanadi. Vaqt tartib bilan belgilangan bolalarning harakatlanishga bo’lgan yosh extiyojlarini qanoatlantirish faksax ularning faoliyatini juda aniq tashkil egish, har bir gartib bulagida bu faoliyatning mazmuni bo’yicha talablarni amalga oshirish mumkin. SHuning uchun faqot vaqt bo’yicha emas, balki Harakatlar ham ta’minlanishi zarur. Tibbiy-pedagogik nazorat harakatli o’yinlar, sport mashqlari, sayrda bolalarning musgaqil harakat faoliyatini o’tkazishlari va boshqalarni kuzatishni xam uz ichiga oladi. Roliklarda figurali uchit bo’yicha mashg’ulotlar, maxsus guruxlar yoki sport tutaraklarida suzigi maktabgacha yoshdagi bolalarga bola sog’ligini va organizmining funktsional Xolatini hisobgaolgan xolda faqot doimiy shifokor nazorati orqali ruxsat etiladi. SHifokor, mudira, tibbiy
xamshira jismoniy mashqlar bo’yicha mashg’ulotlar o’tkaziladigan binoning sanitariya xolati, bino va shuningdeq jismoniy tarbiya maydonchasi- dagi - jismoniy tarbiya jixozlari, inventarlarining gigiena xolatini nazorat qiladilar. Jismoniy mashqlar bo’yicha mashg’ulotlar tashkil etiladigan binodagi xavoning harorati 17 — 18° bo’lishi lozim, mashg’ulot o’tkazilishi oldidan xonani shamollatish va nam latta bilan tozalash o’tkaziladi. Mashg’ulot paytida derazaning oyna darchasi, deraza tavaqalari ochiq bo’lishi lozim. Bolalar 2 yoshidan boshlab, sport formasida — yengil ishton, mayka (futbolka), sport shippagida shug’ullanishi kerak. Ochiq xavoda jismoniy mashg’ulotlar o’tkazishda bolalarning ust kiyimi va oyoq kiyimi mavsumga bog’lik bo’ladi: yozda -engil ishton va maykalar, oyoqlarida shippaklar yokiyarim- kedalar, sovuq davrda — mayka, futbolka, sport kostyumi, tagligi bor jun shapka, oyoqlarida — kedalar va noskilar (oddiy yoki
52
junli), qishda ggaxmoq kuylaq kulqop, shamol esib turgan xavoda va xavo harorati — 12 — 15 °G bo’lgan sharoigda esa shamol o’tkazmaydigan gazlamadan tikilgan kurtkalar kiyishga tavsiya etiladi. Yilning har xil mavsumlaridagi sayrlarda bolalarning kiyimlari gigiena talablariga to’liq javob beradigan bo’lishini lozim. Bolalar bilan mashg’ulotlar o’tkazishda tarbiyachilarning o’zlari xam sport kiyimida bo’lishlari zarur. SHifokor va tibbiy xamshira tarbiyachilar va ota-onalarning gigiena, jismoniy tarbiya xamda uning bolalar sog’ligini mustaxkamlashga doir masalalar bo’yicha bilimlarini oshirishga yordam berishlari kerak. 53
Bitiruv malakaviy ishidagi muammoni nazariy fikrlash va tajriba ishlarni umumlashtirish quyidagi xulosalarni e’tirof etish imkonini berdi: 1. Adabiyot manbalari tahlilining ko’rsatishicha, maktabgacha ta’lim muassasalarida (MTM) jismoniy tarbiya bo’yicha ishlarni tashkil etishda -5 ta shakllari faoliyat ko’rsatadi, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari; sog’lomlashtirish ishlari; faol dam olish; bolalar mustaqil harakat faoliyati, uydagi jismoniy tarbiya ishlari. 2. Suhbatlarda, so’rovnomalarda va kuzatuv asosida shu ma’lum bo’ldiki, tarbiyachilar jismoniy tarbiya ishlarni tashkil etishda MTM, “Nizom”, Davlat talablariga dastur amal qilgan holda amalga oshiradilar, lekin aniq bolalar guruhlari bo’yicha ma’lumotlar va metodik qo’llanma, ko’rsatmalar yetarli emas. 3. Pedagogika tajriba ishlab chiqilgan dastur asosida MTMni har bir guruhida jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini tashkil qilishda qo’shimcha tadbirlar bilan olib borganda bolalarni jismoniy tarbiyaga yanada qiziqishi, salomatligi yanada axshilanishi jismoniy rivojlanishga sabab bo’ladi. 4. Bolalar uyda kun tartibiga qo’shimchalar kiritganda ota – onalar hamkorlikda jismoniy tarbiya shakllari yanada sifatli tashkil etildi. Bu esa “men, ota-onam bir sport oilamiz”, “Oilaviy sportchilar” va boshqa tadbirlarda qatnashish imkoniyatini berdi. 5. MTMlarida jismoniy tarbiya bo’yicha ishlarni tashkil etishda davlat
54
talablari hammaga majburdir. Lekin shunday bog’chalar faoliyat ko’rsatmoqdaki, ularda sport inshoatlarni, sport jixozlari judra kam, bularga jismoniy tarbiya mashg’ulotlarini shakllanishni tashkil etish bo’yicha qo’shimcha jismoniy tarbiya vositalari, uslubiy qo’llanmalar, xududlarga bo’lingan holda seminar va maxsus seminarlar tashkil etish lozim.
|
