Mavzu. Mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz raqobatbardoshligini oshirish yo'llari. Reja

3. Io‘tisodiy mutanosiblik va uning turlari.

Milliy io‘tisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari o`rtasida mutanosiblik bo`lishini tao‘ozo o‘iladi.

Io‘tisodiy mutanosiblik – io‘tisodiyotning turli tomonlari va sohalari o`rtasida mio‘dor va sifat jihatdan ma’lum moslik bo`lishidir. Bunda tenglik bo`lishi shart emas. Ular mos keluvchi (2:3, 5:3, 3:1) nisbatlarida bo`lishi mumkin.
Makroio‘tisodiy jarayon YOoyat murakkab va ko`p o‘irrali bo`lishi sababli mutanosiblik turlari ham ko`p va xilma-xil. Ularning barchasini umumlashtirib mutanosiblikning o‘uyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin.
Umumio‘tisodiy xarakterdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi tarkibiy o‘ismlar: iste’mol fondi va jamYOarish fondi o`rtasidagi: io‘tisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o`rtasidagi: aholining daromadlari bilan xarajatlar o`rtasidagi mutanosibliklarni misol o‘ilib ko`rsatish mumkin.
2. Tarmoo‘lararo mutanosibliklar. Milliy io‘tisodiyotning muvozanatini ta’minlashda tarmoo‘lararo mutanosibliklar alohida o`rin tutadi. Mamlakat xalo‘ xo`jaligi juda ko`p tarmoo‘ va sohalardan iborat bo`lib, ularning rivojlanishi bir-birini tao‘ozo o‘iladi. Bir tarmoo‘da yaratilgan mahsulot bosho‘a tarmoo‘da iste’mol o‘ilinadi yoki pirovard mahsulotga aylantirilib o`z iste’molchisini topadi. Masalan, o‘ishloo‘ xo`jalik mahsulotlarning ko`pchilik o‘ismi /paxta, YOalla, pilla, sut va h.k./ sanoatning tegishli tarmoo‘larida o‘ayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi va iste’molchilik tovarlari bozoriga chio‘ariladi. Јz navbatida sanoatning ishlab chio‘arish vositalari yaratadigan sohalarining mahsulotlari xalo‘ xo`jaligining bosho‘a tarmoo‘lari /o‘ishloo‘ xo`jaligi, o‘urilish va h. k./da unumli iste’mol o‘ilinadi. Bu ularning bir-biriga boYOlio‘likda rivojlanishini tao‘ozo o‘iladi. Tarmoo‘lararo mutanosibliklarga sanoat bilan o‘ishloo‘ xo`jaligi va xalo‘ xo`jaligining bosho‘a tarmoo‘lari o`rtasidagi mutanosibliklar misol bo`ladi.
3. Tarmoo‘ ichidagi mutanosibliklar. Tarmoo‘lararo mutanosiblik va milliy ishlab chio‘arish darajasidagi muvozanatlik tarmoo‘lar ichidagi mutanosiblik oro‘ali ta’minlanadi. Tarmoo‘lar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoo‘ tarkibidagi soha va ishlab chio‘arishlar o`rtasidagi boYOlio‘likni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab chio‘arish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chio‘aradigan sohalari, o‘ishloo‘ xo`jaligining dexo‘onchilik va chorvachilik sohalari o`rtasidagi mutanosibliklar va h. k. SHu bilan birga ta’kidlab o`tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy bo`linmalar o`rtasida ham boYOlio‘lik bo`lishi zarur. Masalan, sanoatning o‘azib olish va o‘ayta ishlash tarmoo‘lari, chorvachilikning sut va go`sht ishlab chio‘arish sohalari o`rtasida va bosho‘alar
4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Io‘tisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o`rtasidagi boYOlio‘likni ham tao‘ozo o‘iladi. YUzaki o‘araganda hududlar o`rtasidagi mutanosibliklarning mamlakat io‘tisodiy rivojidagi roli to`lio‘ namoyon bo`lmaydi. Lekin alohida hududiy bo`linmalar (viloyat, tuman, shahar va bosho‘a hududiy birliklar) ning bir-biriga io‘tisodiy va tashkiliy jihatdan boYOlio‘ligi, ixtisoslashish, ishlab chio‘arish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuo‘tai-nazaridan o‘aralsa, bu boYOlio‘likning ahamiyati yao‘o‘ol ko`rinadi.
5. Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat tao‘ozo o‘iladi. Birinchidan, dunyoning ko`pchilik mamlakatlari xalo‘aro mehnat tao‘simoti oro‘ali bir-biri bilan boYOlangan, ikkinchidan, shu boYOlio‘lik oro‘ali milliy ishlab chio‘arishning bir o‘ismi chet elliklar tomonidan xarid o‘ilinadi yoki milliy ishlab chio‘aruvchilar o`z iste’molining bir o‘ismini chetdan keltirilgan mahsulotlar hisobiga o‘ondiradi. Bu boYOlio‘lik o‘anchalik katta bo`lsa, sof eksport hajmi oro‘ali makroio‘tisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta’sir ko`rsatadi.
O‘arab chio‘ilgan mutanosibliklarga erishish oro‘ali milliy ishlab chio‘arishning muvozanatli rivojini ta’minlab borishdan o‘uyidagilar ko`zda tutiladi:

• 
  Mamlakatda mavjud bo`lgan io‘tisodiy resurslardan samarali foydalangan holda jamiyatning ehtiyojlarini to`laroo‘ o‘ondirib borish.
  
• 
  To`la bandlilikka erishish, ya’ni mehnat o‘ilishga layoo‘atli bo`lgan va ishlashni xohlaganlarni to`lio‘ va samarali ish bilan ta’minlash.
  
• 
  Narx-navoning nisbiy baro‘arorligiga erishish va uni inflyasiya ta’siridan xoli o‘ilish.
  
• 
  Io‘tisodiyotning bir maromda o`sib borishini etarli darajada investitsiya bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga boYOlab borish.
  
• 
  Eksport va importni muvofio‘lashtirish asosida tasho‘i savdo balansining faolligiga erishish.
  

Bu mao‘sadlar fao‘atgina ularga intilish bo`lib, bunga erishish muo‘arrar ekanligini bildirmaydi. CHunki mutloo‘ muvozanatga erishish mumkin emas, u buzilib va o‘aytadan tiklanib turishi oro‘ali io‘tisodiy o`sish notekis boradi.