Mavzu. Mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz raqobatbardoshligini oshirish yo'llari. Reja

MAVZU. MAMLAKATIMIZDA MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNI SAQLASH VA IQTISODIYOTIMIZ RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISH YO'LLARI.


Reja:

1. 
   Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari.
   
2. 
   Iqtisodiy muvozanatlikni anio‘lash usullari.
   
3. 
   Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari.
   
4. 
   o`zbekistonda iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlashning iqtisodiy o`sishdagi
   

ahamiyati.

1. 
   Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari.
   

Milliy io‘tisodiYOt darajasida to`lio‘ bandlikka erishish, inflyasiyani eng kam darajaga keltirish va baro‘aror io‘tisodiy o`sishga erishish, makroio‘tisodiy muvozanatlikni tao‘ozo etadi. Ijtimoiy ishlab chio‘arish va umuman takror ishlab chio‘arish ham io‘tisodiYOtning barcha darajasida, ya’ni mikro va makroio‘tisodiYOt darajasida io‘tisodiy muvozanatlikni ta’minlanib turilishini zarur o‘ilib o‘o`yadi. SHunday ekan, io‘tisodiy muvozanatlik, io‘tisodiy o`sish va takror ishlab chio‘arish jaraYOnining eng muhim va asosiy shart-sharoiti bo`lib yuzaga chio‘adi. Io‘tisodiy muvozanatlikga ta’rif berishdan oldin io‘tisodiy fan tarixida bu muammo bo`yicha ancha keng taro‘algan yondashuvlarga aloh.ida e’tiborni o‘aratamiz.

Io‘tisodiyot fan tarixida io‘tisodiy muvozanatlik tushun–chasiga turlicha o‘arashlar mavjud bo`lib, ularni umumlashtirilgan holda ikkita yo`nalishga ajratish mumkin.
Birinchi yo`nalish bevosita «io‘tisodiy muvozanatlik» tushunchasining vujudga kelish va rivojlantirilishiíèíã tarixiy boso‘ichlari bilan boYOlio‘ bo`lib, bunda mazkur tushuncha «umumiy bozor muvozanati» sifatida talqin o‘ilinishi darajasigacha etib keladi. Bu yo`nalishda io‘tisodiy muvozanatlikning ko`plab model-lari mavjud bo`lib ular turli davrlarda bu muammoga har xil o‘arashlarni aks ettirgan:

1. 
   Oddiy takror ishlab chio‘arish modeli. (F. Kene tomonidan XVIII asrda Fransiya misolida tushuntirilib berilgan.)
   
2. 
   Oddiy va kengaytirilgan kapitalistik ijtimoiy takror ishlab chio‘arish sxemasi. ( XIX asrda klassik io‘tisodchilar tomonidan asoslab berilgan.)
   
3. 
   Erkin rao‘obat o‘onuni amal o‘ilgan sharoitda umumiy io‘tisodiy muvozanatlik modeli. (L. Valüras asoslagan.)
   
4. 
   «Xarajatlar – mahsulot ishlab chio‘arish» modeli. (V. Lüontüev asos solgan.)
   
5. 
   O‘iso‘a davrli io‘tisodiy muvozanatlik modeli. (D.Keyns siklik rivojlanishni tahlil o‘ilish oro‘ali ko`rsatib bergan.)
   

Io‘tisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy io‘tisod asoschilaridan biri A. Smitning «Xalo‘lar boyligining tabiati va sabablari to`YOrisida tado‘io‘ot» nomli asarida berilgan bo`lib, unda io‘tisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o`rtasidagi muvozanat fao‘at bozor mexanizmi yoki «ko`rinmas o‘o`l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab o`tilgan. Uning mashhur «Alohida olingan har bir odam fao‘at o`zini o`ylagan holda, o`zining shaxsiy manfaatlari yo`lida o‘ilgan harakatlari ko`rinmas o‘o`l oro‘ali uning o‘izio‘ishi doirasiga mutlao‘o kirmagan bosho‘a mao‘sadlarga yo`naltiriladi va bu harakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat o‘ilgandagiga o‘araganda ko`proo‘ samara beradi» - degan fikri hozirgi kunda ham o`z dolzarbligini yo`o‘otmagan. Ammo, u io‘tisodiy muvozanatlikni ta’minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlao‘o inkor etgan.
Io‘tisodiy muvozanat nazariyasini rivojlantirishga o`z hissasini o‘o`shgan namoyondalardan biri bu - J.S.Milldir. U o`z asarida «Jamiyat ortio‘cha puldan o`z kuchi bilan o‘utula olmaydi, shu sababli yagona yo`l narxning o`sishi bo`lib, fao‘at shu yo`l bilan talab va taklif o`rtasidagi muvozanatlikni ta’minlash mumkin»- deb ko`rsatadi. Uning fikricha, narx o`sishini talab va taklif o`rtasidagi mutanosiblik ta’minlanmagunga o‘adar davom ettirish zarur.
XX asr boshlaridaYOo‘ io‘tisodiy muvozanatlik nazariyasi io‘tisodiyot fanèda uning bosho‘a har o‘anday muammolariga o‘araganda ancha anio‘ va yao‘o‘ol baYOn o‘ilingan. Bu tushunchaning mazmunini YOritib berish uchun bir qator ilmiy urinishlar bo`lganligiga qaramasdan, ôaqat shveysariyalik Íobel mukofoti sovrindori L. Valras birinchilardan bo`lib yaxlit olingan umumiy bozor muvozanati modelini yaratishga hamda mazkur tushunchaning mazmunini ancha to`liq ilmiy ªritib berishga erishdi. Lekin L. Valras umumiy bozor muvozanati modeliga matematik usulli tengliklar orqali juda oddiy yondashgan. Uning tadqiqot doirasida umumiy bozor muvozanatining ishlab chiqarish hajmi va narxlar o`zgarishining hamda boshqa bir qator omillarning ta’siri u ko`rsatgan matritsadagi birgina omillarning o`zgarishi orqali butun bir matematik tengliklar matritsasining (umumiy bozor muvozanatini xarakterlovchi talab va taklifning) buzilishiga olib kelinishi uning tadqiqot doirasida atroflicha hisobga olinmagan.
SHunday qilib, o`tgan asrning boshlaridayoq umumiy bozor muvozanatining bazaviy modeli ilmiy tarzda shakllantirilgan bo`lib, asosan ko`pchilik iqtisodchi-olimlar tomonidan tan olingan edi.
Bu barcha iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanatlik to`g`risidagi g`oyalari o`zlari yashagan muhit sharoitidan kelib chiqqan holda, bir muncha cheklangan xarakterga egadir. Avvalo, ularning iqtisodiy g`oyalari umumiy bozor muvozanatini tahlil qilish bilangina cheklanadi, xolos.
SHu sababli ularning g`oyalari iqtisodiyotning umumiy muvozanatligi yoki iqtisodiy muvozanatlik tushunchasini to`liq yoritib berish darajasiga etmagan, bu o`z navbatida iqtisodiy muvozanatning umumiy shart-sharoitlari va namoyon bo`lish shakllarini ham ko`rsatib berolmagan.
Buning sababi oddiy bo`lib, siklik rivojlanish natijasida vujudga keladigan ishlab chiqarish sohalarini qamrab olgan va «ortiqcha ishlab chiqarish krizislari» deb nomlangan.
hozirgi zamon bozor io‘tisodiYOti doimiy inflyasiya va ishsizlik sharoitida rivojlanib, makroio‘tisodiy beo‘arorlik xarakteri kuchayib borishi natijasida io‘tisodiy muvozanatlikni ta’minlash ham ancha murakkab kechib, davlatning samarali makroio‘tisodiy siYOsat (moliya va pul kredit) olib borishini tao‘ozo etadi.
hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy muvozanatlik tushunchasi o`quv adabiyotlari darajasida bo`lsada, barcha jihatlari (sabablari, oqibatlari, natijalari) bilan birgalikda ancha keng tadqiq qilinadi. Jumladan, iqtisodiy muvozanatlikning mohiyati, uni ta’minlash muammolari K.Makkonell, S.Bryular tomonidan yopiq va ochiq iqtisodiyot uchun yalpi talab va yalpi taklifning muvozanatligi orqali tushuntirilib beriladi. Ular ko`plab alohida îëèíãàí bozorlardagi muvozanatli narx va ishlab chiqarish hajmini o`rganish orqali xususiy muvozanatlikning tahlili bilan shug`ullangan bo`lsa, barcha turli xil bozorlardagi umumiy taklif hajmi va ulardagi narxlarning o`rtacha darajasi o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni keng miqyosda o`rganib chiqish orqali umumiy bozor muvozanatini ko`rsatib berishga harakat qiladilar.
YUqorida ko`rsatib o`tilgan mualliflar va boshqa ko`pchilik g`arb iqtisodchilari tomonidan iqtisodiy muvozanat tushunchasi bo`yicha zikr etilgan barcha iqtisodiy g`oyalar ham «umumiy bozor muvozanati» ya’ni yalpi talab va yalpi taklif muvozanati doirasi bilan cheklanadi. Bundan tashqari bu tushunchalar ancha mavhumlashtirilib, murakkab matematik tenglashtirishlar va grafikli tahlil usullari orqali bayon qilinadi. Bu esa iqtisodiy hodisa va jarayonlarning iqtisodiy mazmunini ilg`ab olishni ancha qiyinlashtiradi.
Dunyodagi iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar iqtisodiy tizimi yuzlab yillar davomida shakllanib, o`zining rivojlanishida nisbatan barqarorlikni saqlab qolishi (siklli rivojlanish natijasida kelib chiqadigan iqtisodiy beqarorliklarni hisobga olmaganda) o`z-o`zidan «umumiy iqtisodiy muvozanàtlik» tushunchasini nazariy tadqiq qilishni «kun tartibi»dan chiqarib qo`yadi.
Sobiq sotsialistik tizim amal qilib turgan davrda uning tarkibiga kirgan mamlakatlarda jamiyat ehtiyojlari va ishlab chiqarish hajmi bir markazdan turib muvofiqlashtirilib borilganligi tufayli iqtisodiy muvozanatlik muammosi o`quv adabiyotlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida qayd qilinmagan va o`rganilmagan.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga ishlab chiqarish munosabatlarining to`liq mos kelishi hamda «Planli va proporsional rivojlanish qonuni» ning amal qilishi, go`yoki o`z o`zi÷a iqtisodiy muvozanatlikni va takror ishlab chiqarishning to`xtovsiz kengayib borishini ta’minlaydi, degan aqidaning mavjud bo`lishi har qanday muvozanatlikni ilmiy-nazariy tadqiq qilishni ham inkor etgan.
o`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shu muommo bo`yicha fikr bildirib ta’kidlab o`tganidek, «Dono» Davlat Plan o‘o`mitasi, undan yuo‘oriroo‘da esa partiya Markazo‘o`mi o‘at’iy idoralarni ishga solib, ma’muriy yo`l bilan, reja-direktiv qarorlar tizimi orqali ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyati o`rtasida sun’iy muvozanat tiklanardi».
Iqtisodiy muvozanatlik nazariyasidagi ikkinchi yo`nalish sobiq sotsialistik lager mamlakatlari iqtisodiy tizimining inqirozga uchrashi oqibatida vujudga keldi. Bu mamlakatlarda shiddatli tarzda ro`y bergan ijtimoiy-iqtisodiy beqarorliklar, ya’ni iqtisodiy o`sish sur’atlari va bandlik darajasining surunkali pasayib borishi, inflyasion jarayonlarning noxush oqibatlari hamda takror ishlab chiqarishdagi doimiy ravishda vujudga kelib turgan boshqa nomutanosibliklar, makroiqtisodiy muvozanatlikka erishish orqali iqtisodiy o`sishni zarur qilib qo`ydi. Bu nazariÿ iqtisodiy fanlar oldiga «èqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining iqtisodiy mazmunini, uni ta’minlashning shart-sharoitlarini va namoyon bo`lish shakllarini ilmiy nazariy tadqiq qilish vazifasini ham qo`yadi.
SHu sababli sobiq SSSR hududida vujudga kelgan Mustaqil Xamdo`stlik Davlatlari iqtisodchi olimlarè tomonidan mazkur muammoning nazariy va amaliy tomonlarèíè o`rganishga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Bunda albatta rossiyalik iqtisod-chilar tomonidan bildirilgan fikr va qarashlar ustuvorlikka ega. Biroq, «èqtisodiy muâozanatlik tushunchasi» turli iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi.
Ayrimlar, iqtisodiy muvozanàtlikni cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish usullari va ularni jamiyat a’zolari o`rtasidaãè taqsimlashning o`zaro mos kelishi sifatida tavsiflaydè.
Iqtisodiy muvozanat tushunchasiga berilgan bu ta’rif quyidagi sabablarga ko`ra cheklangandir.
Birinchidan, unda jamiyat ehtiyojlari bilan milliy ishlab chiqarish imkoniyatlari ya’ni mavjud iqtisodiy resurslar darajasi o`rtasidagi bog`liqlik tushuntirib berilmaydi.
Ikkinchidan, muvozanàtlik resurslardan foydalanish usullari bilan ularning taqsimlanishi o`rtasidagi bog`liqlik sifatida bir tomonlama talqin qilinadi.
Boshqalari iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodè¸òning shunday bir holatiki, bunda tovarlar va xiz-matlaríè yaratishda foydalaniladigan cheklangan ishlab chiqarish resurslari va ularni jamiyatning turli a’zolari o`rtasida taqsimlanish jarayoni mos kelishi lozim, ya’ni resurslar va ulardan foydalanish natijalari, ishlab chiqarish va iste’mol, talab va taklif, moddiy buyumlashgan va moliyaviy oqimlar o`rtasida yalpi mutanosiblik mavjud bo`ladi degan fikrni ilgari suradi.
Bunda iqtisodiy muvozanatlik tushunchasining mazmuni uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda ancha to`liq ta’riflangan bo`lsada, ishlab chiqarishning natijalari uning pirovard maqsadi «jamiyat ehtiyojlari» bilan bog`lanmagan. Ko`pchilik hollarda makroiqtisodiy muvozanatlikka yuzaki yondashib, umumiy (abstrakt) ta’rif berilsa ayrim adabiyotlarda unãa milliy mahsulot va milliy daromad alohida qismlari o`rtasidagi mahsulotlar va daromadlar o`rtasidagi ma’lum bir nisbat (makroiqtisodiy nisbat) sifatida qaraladi.
Ko`pincha iqtisodiy muvozanatlik bozor muvozanatini xarakterlovchi yalpi talab va yalpi taklif o`rtasidagi nisbat sifatida hàì talqin qilinadi.
YUqoridagi barcha qarashlarni umumlashtirib, iqtisodiy muvozanat tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Iqtisodiy muvozanatlik - bu makroiqtisodiyot darajasida jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdorining va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o`zaro mos kelishligini xarakterlaydi.
Iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning turli darajasidagi (mikro va makro) har xil muvozanatliklarni qamrab oladi. Bu barcha muvozanatliklarni shartli ravishda umumiy va xususiy muvozanatlikëàðni ajratib ko`rsatish mumkin. Umumiy muvozanatlik makroiqtisodiy muvozanatlikni ancha to`liq darajada ifodalaydi.