Mavzu: Maqollar va matallar dono fikrlarning ixcham ifodasi

3. Xalq matallari nutq bezagi
Yuqorida ta’kidlaganimizdek xalqimizning aforistik ijodi shu darajada murakkab, serqirra va ko’p janrliki, uning tabiatini birgina maqol yoki hikmatli so’z atamasi bilan ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun hozirgi paytda o’zbek folklorshunosligida ham xalqimiz yaratgan barcha aforistik va didaktik merosning janriy chegaralarini aniqlash davom etmoqda. Shu jihatdan qaraganda maqol, matal, aforizm, xalq iboralari, naql kabi terminlari adabiy janrlar nomlari sifatida aforistik va didaktik ijodning muayyan namunalariga nisbatan qo’llanilib kelingan. Masalan, naql didaktik xarakterdagi kichik-kichik hikoyatlarga nisbatan qo’llansa, aforizm yirik ijodkorlar, olimlar, davlat arboblari asarlarida uchrovchi yoki yaratilishi jihatidan shunday shaxslarga mansub bo’lgan, ammo tilimizda faol qo’llanuvchi hikmatli so’zlarga nisbatan ishlatilgan bo’lsa, maqol va matalning termin sifatida qo’llanish xususiyatlari haqida ham shu xilda mulohazalar bildirish mumkin.
Ta’kidlab o’tganimizdek xalq matallari notiq nutqining tarkibiy qismini tashkil etadi, ammo mustaqil qo’llaganda tugal fikr anglatmaydi. Matalga berilgan bu kabi ta’riflar o’z-o’zidan maqol va matal orasiga chegara qo’yish masalasini ko’ndalang qiladi.
Xalq maqollari mustaqil folklor janri sifatida qator o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, bu xususiyatlar uni boshqa aforistik janrlardan, xususan, mataldan keskin farqlab turadi. Bu farqlar esa quyidagilardan iborat:
1. Maqol hamma vaqt aniq, tugal fikr anglatadi. Bu fikr esa qat’iy, lo’nda xulosa sifatida ifodalanadi. Fikriy lo’ndalik esa fikrni ixcham ifodalashga imkon beruvchi ikki mantiqiy markazdan tashkil topgan yaxlit kompozitsiya asosida yuzaga keladi. Shuning uchun ham maqolda biror ortiqcha so’z, ortiqcha tasviriylik va tavsifiylik uchramaydi.chunki maqoldagi ixcham fikrning o’zi estetik jihatdan katta mohiyat kasb etadi. Bu mohiyatning yuzaga chiqishi hamma vaqt ixcham badiiy shakl vositasida amalga oshadi. “Bir yomon anjir kesar, Ikki yomon zanjir kesar”^* (“Hikmatnoma” 41-bet) – ushbu maqolda tugal fikr mavjud, ya’ni bir yomonning qolidan unchalik katta ish kelmaydi, ammo ikki yomon birgalikda ish ko’rsa, har qanday qabohatishni ham qilishga qodir bo’ladi.ikki yomonni hatto zanjir bilan bog’lab qo’ysang ham kesib ketadi; mana shu keng fikr lo’nda xulosa bo’lib ifodalanyapti, bu fikriy lo’ndalik ikki mantiqiy markazdan tashkil topgan: 1-markaz bir yomon anjir kesar, 2-markaz ikki yomon zanjir kesar; ikki markaz yaxlit bir kompozitsiyaga birlashyapti; bvoshqa ortiqcha tavsifiylik va tasviriylik uchramaydi.
Matalda bunday xususiyatlar ko’rinmaydi. Ular obrazli birikma yoki ibratli gapdir. “Otang o’lsa dam-badam” – ma’lum tugal fikr yo’q, fikr lo’nda ifodalanmagan va uni ifodalovchi ikki mantiqiy markazga ega emas.
2. Maqol uchun ma’lum bir fikrni mantiqiy izchillikda va qat’iy qutbiylikda ifodalash xarakterlidir. Qaysi bir maqolni olmang, u voqelikni mudom yo keskin salbiy nuqtayi nazardan baholaydi. Mana shuning uchun ham izchil mantiqiy qutbiylikni ifodalashda ikki qismdan iborat tuzilishga ega bo’lgan badiiy shakl yetakchi rol o’ynaydi. Bu esa maqolning tez ommalashishiga yo’l ochib beradi: “Bilgan bilganin ishlar, Bilmagan barmog’in tishlar”
Matallar bunday ikki qismdan tarkib topmagani uchun keng ommalasha olmaydi: “Eski og’izdan yangi gap”
3. Maqol asosida ibratomuz tugal fikr yotadi: “Ishlikning ishi bitar, Ishsizning kuni o’tar”
Matal saosida chiroyli, obrazli, ammo tugal bo’lmagan ifoda yotadi. Binobarin, matal ixcham, bir komponentli kompozitsiyaga ega bo’ladi. “Ish bitganda maslahatchi ko’payadi”
4. Maqollar o’z ham ko’chma ma’nolarda qo’llanish imkoniyatiga egadir. Bu xususiyat maqollarning tematik doirasini, qo’llanish chegarasini kengaytiradi. Shuning uchun ham maqol bir yoki bir necha xalqlar orasida keng tarqalgan bo’ladi. “Qish g’amini yozda ye”, ruslarda - “Готовь сани летом, а телегу зимой”, inglizlarda – “Make provision for a rainty dut but in good time” maqoli har bir ishni o’z vaqtida uddalab, ehtiyotkor bo’lish, vaqtni ketkazmay barvaqt harakat qilish ma’nosini ifodalaydi.
Matallar yoki boshqa yumuq iboralar esa lokal qo’llanilish chegarasiga ega bo’lib, ular hech qachon millatlararo iste’mol doirasida uchramaydi. “Yigit moli yerda”
Biz ko’rib chiqqan bu farqlar maqol va matal orasiga keskin chegara qo’yolmaydi. Farqlarning hammasi maqollarni yoki matallani bir tomonlama izohlaydi.
Bizningcha matal va maqol orasiga keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Ayni bir maqol matn ichiga olib kirilsa va u o’sha matn ichidagi gap bo’laklari bilan yaxlit butunlik hosil qilsa bu ham matal, ya’ni maqoldagi ayrim bo’laklar tushirib qoldirilib nutqqa moslashtirilsa: “Ko’rpangga qarab oyoq uzat” – bu maqol. Ammo shu maqol matn tarkibida qo’llanilsa u matal: “Ko’rpangizga qarab oyoq uzatsangiz bo’lmaydimi?”
Ko’rinadiki o’zbek tilida maqollar soni qancha bo’lsa matallar soni ham shuncha bo’lishi mumkin.
Filologiya fanlari doktori, professor Hamidulla Dadaboyev o’zbek tilidagi jami matallar soni 50 taga yaqin ekanligini aytadi.
Ammo Maqsuda Sodiqova tomonidan tuzilgan “Qisqacha o’bekcha-ruscha maqol-matallar lug’ati” da “B” harfiga kiritilgan maqol matallarning 117 tasini matallar tashkil qiladi. Bunda Maqsuda Sodiqova qaysi xususiyatlariga binoan maqol va matalni qat’iy ajratgani bizga noma’lum, lekin lug’atni o’rganish jarayonida shu narsaga alohida ahamiyat qaratdikki, bunday birikmalarda birikmaning kesimi tuslanish xususiyatiga ega bo’lsa u matal, agar birikmaning kesimi tuslanish xususiyatiga ega bo’lmasa u maqol. Solishtiring:
Birni ko’rib fikr qil, Birni ko’rib shukur qil kabi.
Adabiyotlar