Mavzu: Maqollar va matallar dono fikrlarning ixcham ifodasi

2. Xalq iboralarida majoziy fikr

Maqollar qanchalik tarixiy, maishiy hayot bilan, ijtimoiy masalalar bilan maydonga chiqqan bo’lsalar, iboralar ham xuddi shu xilda hayotiy voqealar, ijtimoiy-tarixiy hodisa yoki maishiy hayot bilan bog’langan holda paydo bo’lganlar.

Maqolda xalqning hayotiy tajribalari, tarixiy, ijtimoiy voqealar qanday ixcham, aniq va ravshan qilib ifoda etilsa, iboralatda ham xuddi shu xilda ixcham, ravshan qilib ifoda etiladi.
Ibora bilan maqol orasiga keskin chegara qo’yib bo’lmaydi. Lekin shunga qaramay, bu ikki janr orasida ma’lum darajada farq bo’lishi mumkin.
Maqollarning hammasi majoziy ma’noda bo’lavermaydi (ishlasang tishlaysan, dehqon bo’lsang shudgor qil), ammo iboralarning deyarli hammasi majoziy ma’noda ishlatiladi: tegirmonga tushsa butun chiqadi; halvo degan bilan ogh’iz chuchimaydi; qo’li egri; tili achchiq va boshqalar. Bu iboralar obrazli ifodalar bo’lib, bularda muhokamali fikrlar aks etmaydi. Ibora xalq so’zida, suhbatida, nutqida maqolga qaraganda ko’proq ishlatiladi.
Jonli tilda ba’zi iboralar maqolga, ba’zi maqollar esa iboraga yaqin turadi. XIX asrning birinchi yarmidagi tadqiqotchi I. Snegirev “Ba’zi bir iboralar maqoldan, ba’zi bir maqollar esa, aksincha, iboralardan kelib chiqqan” degan edi. Masalan, “itni erkalatsang, og’zingni yalaydi”, “shakarning ozi shirin” kabi iboralar maqolga ancha yaqin turadi.
Ibora obrazli ifodalar bo’lifi nuqtayi nazaridan maqollarga qaraganda ko’proq til hodisalari bilan yaqinlashadi. Masalan, “moshxo’rdaga qatiq bo’lma” iborasidan har bir narsaga, o’zing bilmaydigan ishga aralashaverma ma’nosi anglashiladi. Bu ibora xalq tiliga ancha yaqin ruradi va undan ajratib bo’lmaydi
Iboralarda maqollarga qaraganda, milliylik, umumxalq ahamiyatiga ega bo’lish ko’proq ko’zga tashlanadi. Masalan, “ko’ngli kir odam” iborasida “kirlik” kiyimga, badanga nisbatan ishlatilgan taqdirda to’g’ri ma’no, ammo ko’ngilga nisbatan ishlatilsa, majoziy ma’no kasb qiladi, yoki “ko’zi ochiq ketdi” iborasida esa yosh yoki bolasi bo’lmay o’tgan odamga nisbatan ishlatiladi.
Maqollarda dangasalar, yalqovlar ayblangani kabi iboralarda ham bular ayblanadilar, xalq o’z iboralarida tekinxo’r shaxslardan, dangasa va tanballardan kuladi, ularni masxara qiladi. Xalq tekinxo’rga qarshi achchiq kinoya bilan “is chqqan joydan qolmaydi” , “ko’zi also to’ymaydi” kabi iboralarni, makkor, hiylakor va ish ko’zini biladigan odamlarga nisbatan “pix yorgan kishi”, soda tabiatli , hech narsani o’ylamay gapiraveradigan kishilarga qarata “dumbul”, “bir qop yong’oq” iboralarini, shuningdek, baxti kelib turgan odamga nisbatan “oshig’i olchi” iboralarini ishlatadi.
Badiiy obrazlikning tipik formalaridan biri kinoyadir. Kinoya istehzo, piching, kesatiq ma’nolarida ishlatiladi. Xalq yalqov, makkor, takabbur, amalparast, g’iybatchi, axloqsiz, ichkilikxo’r, o’z shaxsiy manfaatini ko’zlaydigan, muttaham, xalq mulkini talon-taroj qiladigan, laganbardor kishilarni juda yomon ko’radi. Bunday odamlarni ertaklarda, dostan va maqollarda qatiq qoralagandek, iboralarda ham shunday odamlardan qattiq nafratlanadi va jirkanadi. Masalan, “ko’zini shira bosib ketibdi”, “otdan tushsa ham egardan tushmaydi”, “osmondan oyog’ini uzatib tushganmi?”, “do’ppining tagida odam bor”, “besh panjasini og’ziga tiqadi”, “ilonning oyog’ini sanagan” “ilonning yog’ini yalagan”, “o’pkangni bos”, “labiga kesak surtib ketdi”, “yo’rg’a bo’lib qolibdi” kabi iboralar kishilarning salbiy xarakterini ochishga qaratilgan. Jamiyatdagi ayrim shaxslarning salbiy xarakterini yo’q qilish, uni tarbiyalashmaqsadida xalq shunday kinoyaviy iboralarni yaratadi. Bunday iboralar xalq ijodiyotiga xosdir. Xalq kishidan farosatli, serfahm, irodali bo’lishni, chuqur fikrga ega bo’lishni, og’ir tabiatli, sabot-matonatli, rostgo’y, haqiqtchi bo’lishni talab qiladi. Shuning uchun xalq yaratgan iboralarida kinoya ma’nosi keng o’rin egallaydi. Mana shu kinoya orqali xalq yomon odamlarni tarbiyalaydi.
Iboralar faqat obrazli xarakterga ega bo’lmay, balki uning uslubiga ham ancha yaqin turadi. Garchi bunday iboralar majoziy ma’noga ega bo’lsa ham, ularning kesimi (fe’l) dab u ta’lim va nasihat aks etadi. Masalan, “gapinggga tuz sol”, “ko’nglining kosasini sindirma”, “yarasiga tuz sepma”, “dardiga malham bo’l” kabi iuboralar nasihatomuz fikrlarni ifodalaydi.
Yuqorida aytganimizdek maqollarni to’g’ri va majoziy tushunishimiz mumkin, ammo iboralar doim majoziy tushiniladi. Bu xususiyat maqol va iborani bir-biridan farqlab turuvchi asosiy belgi sanaladi. Masalan “It qutursa, egasini qopar” maqolini to’g’ri ma’noda ham tushunish mumkin, ya’ni it quturganda uning ko’ziga birinchi egasi ko’rinadi va u o’z-o’zidan zahrini egasiga sochadi. Lekin bu, maqolni tushunishdagi asosiy jihat emas. Agar biz maqollarni to’g’ri ma’noda tushunsak, uning ibratlilik xususiyati yo’qoladi. Aslida biz bu maqolni quyidagicha tushunsak u hikmatlilik vazifasini o’tagan bo’ladi: Ba’zi noqobil farzand yo shogird voyaga yetib, ilm-hunarga yohud biror mansabga, boylikka ega bo’lgach o’zini shu darajaga yetkazgan, ta’lim-tarbiya bergan, boqqan, yedirib-kiydirgan, kasb-hunar o’rgatgan odamni endi mensimay, hurmat qilmay qo’ygan kimsalarni nazarda tutgan.
“Oyog’i olti, qo’li yetti” yeti iborasi ishlatilganda biror shaxsning oyog’I oltita yoki qo’li yettita bo’lganini tasavvurga sig’dirish mumkin emas. Shuning uchun bu iborani o’z ma’nosida tushunib bo’lmaydi, uni majoziy ma’nosida tushunsak iboraning mohiyati kelib chiqadi: Haddan tashqari o’z hayotidan mamnun yoki katta muvaffaqiyatga erishgan odamlarga va bosar-tusarini bilmay, shoshib qolgan odamlarga nisbatan ishaltiladi.
Xullas, xalq iboralari majoziy fikr ifodalashning asosiy vositasi bo’lib, bu aforistik birlik orqali tarbiyaviy munosabat ham amalga oshadi.