Mavzu: «Matematik modellashtirish» Bajardi
Download 0.49 Mb. Pdf ko'rish
|
Baltabayeva makrodan (3)
|
1. Milliy iqtisod sohalarida matematik usullar va modellarni qo‘llashning zarurligi. “Matematik modellashtirish” fani bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni ratsional boshqarish tamoyillarini o„rgatadi. “Modellashtirish” deganda qaror qabul qiluvchi shaxs tomonidan qo„yilgan maqsadga erishishda bajariladigan maqbul ishlar rejasi tushuniladi. Matematik modellashtirishga milliy iqtisodiyotdagi turli masalalarni o„rganuvchi va ularni yechish usullarini yaratuvchi matematikaning bir yo„nalishi deb qarash qabul qilingan. Matematik usullar oddiy an‟anaviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni yanada rivojlantirishga va ob‟ektiv o„zgaruvchan natija ko„rsatkichlarini boshqa ko„rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Matematik usullarning va kompyuterlarning milliy iqtisodiyotni boshqarishdagi afzalliklari shundaki, ular yordamida modellashtirilayotgan ob‟ektga omillarning ta‟siri, natija ko„rsatkichiga resurslarning o„zaro munosabatlari o„rganiladi. Bu esa o„nlab tarmoqlar va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari va milliy iqtisodiyotning ustuvor yo„nalishlarini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi. Iqtisodiyotda matematik modellashtirishning ahamiyati quyidagilarda namoyon bo„ladi: Matematik modellashtirish usullari yordamida moddiy, mehnat va pul resurslaridan oqilona foydalaniladi. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni rivojlantirishda yetakchi vosita bo„lib xizmat qiladi. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni umumiy amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo„ladi. 14 Matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil qilinibgina qolmasdan, balki ularning yangi o„rganilmagan qonuniyatlarini ham ochish imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin. Matematik usullar va modellar hisoblash ishlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni yengillashtiradi va iqtisodiy soha xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil etadi hamda boshqaradi. Matematik modellashtirish usullari - bu iqtisodiy sohalarda optimal qarorlar qabul qilishda matematik vositalarni qo„llashdir. Bu fan butun iqtisodiyotni har tomonlama matematika yordamida tahlil qilish va qaror qabul qilish imkonini beradi. Matematik modellashtirish o„z ichiga maxsus fanlar tizimidan iborat bo„lgan tushuncha va qoidalarni olgan bo„lib, quyidagilarga bog„liqdir: – iqtisodiy jarayonlarni ob‟ektiv iqtisodiy qoidalar va sub‟ektiv omillar ta‟siri ostida o„zaro bog„lanishlarini o„rganish; – biznes-rejalarni ilmiy asoslash va ularni bajarilishini ob‟ektiv baholash; – iqtisodiyotga ta‟sir etuvchi ijobiy va salbiy omillarni izlab topish va ularning ta‟sirini mikdoriy baholash; – iqtisodiyotni rivojlantirishdagi tendensiyalarni va proporsiyalarni, foydalanilmayotgan ichki imkoniyatlarning zaxiralarini aniqlash va ochib berish; – ilg„or tajribalarni umumlashtirish bilan optimal boshqarish qarorlarini qabul qilish. Iqtisodiyotni matematik usullar va modellar yordamida tahlil qilishda iqtisodiy jarayonlari o„zaro birgalikda bir-birlari bilan bog„langan holda, bir- birlarini to„ldirib o„rganiladi. 2. Optimal dasturlash usulining asosiy masalalari. Matematik modellashtirish kursi optimal dasturlash usullarini o„rgatadi. Ularning ayrimlarini ko„rib chiqamiz. Chiziqli dasturlash. 1-masala. Har bitta ishlab chiqarish jarayonini matematik formula bilan yozib chiqish mumkin. Masalan, bir nechta tarmoqlarda j 1,2,...,n korxonalar bor i 1,2,...,m . Ularning har biri turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqaradilar Xij . Mahsulotdan oladigan daromadni Cij bilan belgilaymiz. Bu holda yalpi daromad Cij Xij ga teng bo„ladi. Yalpi daromad albatta iloji boricha ko„p olinishi kerak. Ya‟ni, Cij Xij max intilishi lozim. Buning maqsad funksiyasi: m i n j ij ij c x 1 1 max Bu maqsadga yetish uchun bir nechta shartlar bajarilish kerak. Ya‟ni: 1) ishlatiladigan resurslar korxonadagi zaxiradan ko„p bo„lishi kerak emas. m i n j ij ij bi a x 1 1 , bu yerda ij a - har bitta mahsulotga i-korxonadan j- tarmoqda ketadigan xarajat me‟yorlari. 2) O„zgaruvchilarning qiymati manfiy bo„lmaslik shart: xij 0 . Bularni hisobga olib, ushbu chiziqli dasturlash usulining umumiy masalasini yozib chiqamiz: 21 min(max) 1 1 ij ij n j m i c x m i n j ij ij bi a x 1 1 , xij 0 . 2-masala. Firm Real sektorda ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, uning shakllari va ko’rsatkichlari. Real sektorda kooperativlashtirish tushunchasi, uning shakllari va darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar. Real sektor korxonalari (firma)lari o ’rtasidagi ishlab chiqarish va iqtisodiy aloqalarining turlari ham da ularni rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari. Real sektorda diversifikasiyalash jarayonlari. Uning mohiyati, ahamiyati va mazmuni. Iqtisodiyotni, jum ladan, real sektor tarmoqlarini diversifikasiya qilishning eng muhim ustuvor yo’nalishi. Real sektor tarm oqlarida xomashyo, uning xususiyatlari va turkumlanishi. Xomashyo va yoqilg’i-energetika resurslari tushunchasi va ulami guruhlarga ajratish. Real sektor tarm oqlarida xomashyo bazasini kengaytirish uchun geologiya-qidiruv ishlari va tabiiy boyliklarni o ’rganishning ahamiyati. Foydali qazilmalar zaxiralarini turkumlarga ajratish. Mineral xomashyo va yoqilg’ilami iqtisodiy baholash. O ’zbekistonda mineral xomashyo, yoqilg’ilarni qazib olib va elektr energiyasi ishlab chiqarish dinamikasi. Sun’iy va sintetik materiallar ishlab chiqarishni kengaytirish va takomillashtirish. Resurslar tejam korligining strategiyasi va taktikasi. Real sektor tarm oqlarida xomashyo, yoqilg’i va energiyani tejashning asosiy yo’nalishlari. Mineral xomashyo va ulardan oqilona foydalanish. Mustaqillikni dastlabgi yillaridan boshlab Oʻzbekiston bir qator xalqaro moliya institutlari bilan koʻp tomonlama iqtisodiy aloqalarini yo‘lga qo‘yib kelmoqda. Jumladan: Xitoy Davlat Taraqqiyot banki, Koreya Eksport-import banki, Islom Taraqqiyot banki, Osiyo Taraqqiyot banki, Yaponiya Xalqaro hamkorlik banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Jahon banki singari xalqaro moliya institutlari bilan ijtimoiy soha, sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, energetika, sohalarida hamkorlik aloqalari amalga oshirilmoqda. “Oʻzbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar xalq xoʻjaligining barcha tarmoqlarida amalga oshirilayotgan institutsional oʻzgarishlar bilan bevosita bogʻliqdir. |
