Mavzu: Mehnat muhofazasi va mehnat intizomi

2. Korxonalarda mehnat tartibini belgilashning huquqiy asoslari
Mehnat to‘g‘risidagi va boshqa qonun hujjatlarida ish beruvchi va xodimlarning mehnat intizomiga rioya qilish majburiyati – bu avvalo ham ish beruvchining, ham xodimlarning ish beruvchi tomonidan o‘rnatilgan tartibga rioya qilish majburiyatidan iboratdir. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 174-moddasiga muvofiq korxonada mehnat tartibi ish beruvchi kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib tasdiqlaydigan ichki mehnat tartibi qoidalari bilan belgilanadi. Ichki mehnat tartibi qoidalari ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchilarning birgalikdagi mehnatini tartibga soluvchi asosiy lokal normativ hujjat bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 yil 14 iyunda 746-son bilan «Idoraviy mansubligi, mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllaridan qat’i nazar, korxona, muassasa, tashkilot ichki mehnat tartibining namunaviy qoidalari” ro‘yxatdan o‘tgan. Ichki mehnat tartibining ushbu qoidalari Mehnat kodeksiga, mehnat to‘g‘risidagi boshqa qonun hujjatlariga muvofiq ishlab chiqilgan va mehnat shartnomasini tuzish, o‘zgartirish va bekor qilishni, ish vaqti va dam olish vaqtidan foydalanishni, mehnat intizomini hamda ish beruvchi bilan xodim o‘rtasida yuzaga keladigan boshqa huquqiy munosabatlar masalalarini tartibga soladigan asosiy normativ hujjat hisoblanadi. Ta’kidlash lozimki, har bir korxona o‘z ichki mehnat tartib qoidalarini ishlab chiqishda mazkur Namunaviy qoidalarga asoslanadi.
Ichki mehnat tartibi qoidalarining mazmuni har bir ish beruvchi tomonidan bajariladigan ishning o‘ziga xos xususiyatlari va ishni bajarish shartlariga qarab aniqlanadi. Ushbu tartib qoidalar Mehnat kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq bo‘lishi lozim. Xususan, ichki mehnat tartibi qoidalaridagi xodim va ish beruvchining huquq hamda majburiyatlari Mehnat kodeksining 176-177–moddalariga, ishga qabul qilish tartibi 77-87–moddalariga, ishdan bo‘shatish esa 97-113–moddalariga mos kelishi talab etiladi. SHuningdek, qonun chiqaruvchi ichki mehnat tartibi qoidalari mazmunini belgilashda muayyan cheklovlar o‘rnatmaydi. Ish beruvchi tomonidan tartibga solinishga ehtiyoj bo‘lgan boshqa masalalar ham uning mazmuniga kiritilishi mumkin.
Ichki mehnat tartibi qoidalarining asosiy maqsadi xodimlarni mehnatga ongli munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalash, mehnat intizomini yanada mustahkamlash, mehnatni ilmiy asosda tashkil etish, ish vaqti va dam olish vaqtidan oqilona foydalanish, yuqori ish sifatiga erishish, mehnat unumdorligi va ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 174-moddasiga asosan ichki mehnat tartibi qoidalari ish beruvchi hamda kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib tasdiqlanadi. Qoidalar korxonaning kasaba uyushma qo‘mitasi bilan kelishib tasdiqlangan kundan boshlab kuchga kiradi va korxonada qo‘llaniladi.
Ichki mehnat tartibi qoidalari ish beruvchi tomonidan tasdiqlanadigan lokal normativ hujjat bo‘lib, uni ishlab chiqish va qabul qilishning maxsus tartib-taomili mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida belgilanmagan. SHu bois ichki mehnat tartibi qoidalarini ishlab chiqish va tasdiqlash korxonada lokal hujjatlarni qabul qilish uchun belgilangan tartib asosida amalga oshiriladi.
Ichki mehnat tartibi qoidalari bilan bir qatorda xalq xo‘jaligining ba’zi tarmoqlarida xodimlarning ayrim toifalari uchun intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlar amal qiladi. Odatda intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlar O‘zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan tasdiqlanadi. Ushbu hujjatlar ba’zi tarmoqlardagi ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan oshiqcha talablarni nazarda tutadi. Ularga nisbatan yuqori talablar qo‘yilishining sababi ushbu korxonalarda o‘rnatilgan tartibning buzilishi og‘ir va boshqa salbiy oqibatlarga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 15 aprel 766-I-sonli “Temir yo‘l transporti to‘g‘risida”gi qonunining 18-moddasiga asosan temir yo‘l transporti xodimlarining intizomi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan Temir yo‘l transporti xodimlarining intizomi to‘g‘risidagi nizom bilan tartibga solinadi . Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 17 yanvardagi 8-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Temir yo‘l transporti xodimlarining intizomi to‘g‘risida”gi Nizomda poezdlar harakati va monyovr ishlari xavfsizligini, tashiladigan yuklar, bagaj va boshqa ishonib topshirilgan mol-mulkning saqlanishini, shuningdek yo‘lovchilarning hayoti va sog‘lig‘iga xavf soluvchi vaziyatlarning oldini olish maqsadida temir yo‘l transporti korxonalari, muassasalari va tashkilotlari xodimlaridan ishda uyg‘unlik, yuksak uyushqoqlik va mehnat majburiyatlarini benuqson bajarish talab etiladi. Ushbu Nizom temir yo‘l transporti korxonalari, muassasalari va tashkilotlarining barcha xodimlariga tatbiq etiladi, temir yo‘l transportida turar joy-kommunal xo‘jaligi va maishiy xizmat ko‘rsatish, umumiy ovqatlanish xodimlari (vagon-restoranlar xodimlari ko‘rsatib o‘tilgan xodimlar toifasiga tegishli emas), qishloq xo‘jaligi, tibbiyot-sanitariya va ta’lim muassasalari, sport va bolalar muassasalari, pansionatlar va dam olish uylari xodimlari bundan mustasno .
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 178-moddasiga asosan har bir xodim o‘ziga yuklatiladigan mehnat vazifalari doirasi bilan oldindan tanishtirilishi lozim. Ishga kirayotgan har bir xodim ichki mehnat tartibi qoidalari yoki intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlar bilan imzo qo‘ydirish orqali tanishtiriladi. Bunda ish beruvchi xodimni ichki mehnat tartibi qoidalari bilan taraflar o‘rtasida mehnat shartnomasi imzolangunga qadar tanishtiradi. YA’ni mehnat munosabatlarga kirishgunga qadar xodim o‘zining qanday huquq hamda majburiyatlarga egaligi, mazkur ish beruvchidagi ish rejimi, qanday rag‘batlantirishlarning mavjudligi haqida oldindan tasavvurga ega bo‘lishi lozim.