Мавзу: Металлар технологияси асослари

MgCO
3
MgOCO
2
 
Sо‘ngra magniy oksid maydalanib, unga bir oz gil tuproq aralashtirib, 
presslab kerakli shakldagi buyum olinadi va uni pechlarda 1400 
0
S gacha 
qizdiriladi.
Magnezit kukuni esa pechlarni ta’mirlashda ishlatiladi. Shuni esda 
tutish kerakki, bu material pech harorati birdaniga о‘zgarganda о‘z hajmini 
о‘zgartiradi va parchalanadi.
b) Dolomit (CaO

MgO). Dolomit kukuni olish uchun tabiiy dolomit 
minerali (CaCO
3
MgCO
3
) ni 15501770 
0
S chamasida qizdiriladi. Bunda dolomit 
CaO, MgO va CO
2
ga parchalanadi. Dolomit g‘ishtini olish uchun dolomit 
kukuniga bog‘lovchi modda sifatida 12-14% toshkо‘mir smolasi qо‘shib 
presslanadi.
3. Neytral material. Shamot. Bu material giltuproq bilan 
qumtuproqdan iborat bо‘lib, sifati tuproq miqdoriga bog‘liq. Giltuproq qancha 
kо‘p bо‘lsa, uning suyuqlanish harorati shuncha yuqori bо‘ladi. Shamot kaolin 
(Al
2
O
3
2SiO
2
H
2
O) deb ataluvchi о‘tga chidamli tabiiy gildan tayyorlanadi.
Metallurgiya pechi devorining materialini tanlash uchun metall ishlab 
chiqarishda bu pechda ajraluvchi shlak xarakterini, ya’ni asosiy qismi 
qumtuproqdan iborat bо‘lsa, pech devori ham kislotaviy о‘tga chidamli 
materiallardan qurilishi zarur, aks holda pech devori yemiriladi. Agar shlak asosiy 
bо‘lsa, о‘tga chidamli materiallardan yasash kerak.
Metallurgiya pechlari devorlariga ishlatilgan materiallarning xossalariga 
kо‘ra pechlar asosiy va kislotaviy pechlar deb, bu pechlarda sodir bо‘ladigan 
jarayonlar esa asosiy yoki kislotaviy jarayonlar deb yuritiladi.
 

---

115 
CHо‘yan ishlab chiqarish 
Barcha metallar ikki guruhga, ya’ni qora va rangli metallarga 
bо‘linadi. Qora metallar guruhiga temir va uning qotishmalari (chо‘yan, pо‘lat), 
rangli metallarga esa qolgan barcha metallar kiradi. Turli metall konstruksiyalar, 
mashina detallari, asosan, qora metall qotishmalari (chо‘yan, pо‘lat) dan 
tayyorlanadi. Sababi shundaki, bu qotishmalarni ishlab chiqarish texnologiyasi sof 
metallarnikiga qaraganda oddiy bо‘lib, mexanikaviy va texnologik xossalari 
yuqoridir, shuningdek, qotishmalar kimyoviy tarkibini va strukturasini о‘zgartirish 
yо‘li bilan ularning xossalarini о‘zgartirish mumkin.
CHо‘yan temirning uglerodli qotishmasi bо‘lib, uning tarkibida uglerod 
miqdori 2,14% dan 6,67% gacha bо‘ladi. CHо‘yan domna pechlarida temir 
rо‘dalaridan suyuqlantirib olinadi. Domna chо‘yanlarining 8085% i qayta 
ishlanib, undan pо‘lat olinadi.
Asosiy temir rudalari. CHо‘yan ishlab chiqarishda foydalanadigan tabiiy 
birikmalar temir rudalari deb ataladi. Temir rudalarida temir oksidlari bilan birga 
turli boshqa qо‘shichalar - SiO
2
, Al
2
O
3
, CaO, MgO va boshqalar ham uchraydi.
Temir bilan kimyoviy birkmagan moddalar bekorchi jinslar deb ataladi.
Muhim temir rudalariga magnetaviy temirtosh (Fe
3
O
4
), qizil temirtosh 
(Fe
2
O
3
), qung‘ir temirtosh (2Fe
2
O
3
), shpatli temirtosh (Feco
3
), temirli kvarsitlar 
kiradi. Tarkibida 70% temir bо‘lgan magnitaviy temirtosh, 65% gacha temiri 
bо‘lgan qizil temirtosh eng boy rudalar hisoblanadi. Qо‘ng‘ir temirtosh temirga 
ancha kambag‘al bо‘lib, rudada temir miqdori 25-50% ni tashkil qiladi, shpatli 
temirtoshida temir miqdori 35-37% gat eng, eng kambag‘al temir rudasi temirli 
kvarsitlardir.
Rudada temir oksidlaridan tashqari bekorchi jinslar, jumladan kremnezem, 
tuproq, oltingugurt, fosfor va boshqa aralashmalar bо‘ladi. Ularni suyultirishgacha 
ham qisman yo’qotish zarur. Shuning uchun rudadagi temir miqdorini kо‘paytirish 
maqsadida u boyitiladi, ya’ni bekorchi jinslardan tozalanadi.
Rudani boyitish jarayonlariga qо‘ydagilar kiradi: 1) maydalash va 
g‘alvirlash; 2) yuvish; 3) elektromagnit yordamida boyitish; 4) rudani qizdirish; 5) 
mayda va changsimon rudani yiriklashtirish ( aglomeratlash); 6) о‘rtachalash.
Ruda suyuqlantirishdan oldin boyitilsa-da, bekorchi jinslardan butunlay holi 
bо‘lmaydi. Metallurgiya jarayonida ruda tarkibida qolgan bekorchi jinslar va 
yoqilg‘ining yonishida ajraladigan kuldan qutilish maqsadida domna pechiga flyus 
deb ataluvchi modda kiritiladi. Flyus sifatida, ohaktosh (CaCO
3
), dolomit 
(CaCO
3
MdCO
3
), qumtuproq (SiO
2
) lardan foydalaniladi. Pechga kiritilgan flyus 
rudadagi bekorchi jinslar, yoqilg‘i kuli va oltingugurt bilan reaksiyaga kirishib, 
oson suyuqlanuvchan va yengil birikma (shlak) hosil qiladi, bu birikma 
suyuqlangan metall sirtiga kо‘tariladi.
Rudaning kimyoviy tarkibiga qarab, 1t chо‘yan olish uchun, odatda 0,2 - 0,5 
t gacha flyus sarflanadi.