Mavzu: Meva xillari va uruģ tuzilishi.Ósimliklarning uruģ va

---

z
FARMATSEVTIKA TA'LIM VA TADQIQOT
INSTITUTI 
Mavzu:Meva xillari va uruģ tuzilishi.Ósimliklarning uruģ va 
mevalar orqali tarqalishi
Tayyorladi: ESHMATOVA SARVINOZ 
Tekshirdi:Safarova.N.

---

z
Urug’ deb o’simliklarning tarqalishiga, ko’payishiga xizmat qiluvchi generativ 
organga aytiladi. Urug’ urug’ kurtakda ro’y bergan qo’sh urug’lanish jarayonidan 
keyin rivojlanib hosil bo’ladi. U o’zida bo’lg’uvchi o’simlikning barcha qismlarini 
ildiz, poya va bargini saqlagan bo’ladi. Bu qismlar qo’sh urug’lanish jarayonidagi 
tuxum hujayraning otalanishidan hosil bo’lsa, zahira oziq moddalar to’planadigan 
epdosperm markaziy hujayraning otalanishidan hosil bo’ladi. Urug’ po’sti 
urug’kurtakdagi integumentning rivojlanishidan hosil bo’ladi.Tabiatda urug’lar turli - 
tumandir. Ularning og’irligi milligramdan 15 kg gacha bo’ladi (palma). Urug’ning 
shakli, o’lchami, rangi turlichadir. Har qanday urug’ quyidagi qismlardan tashkil 
topgan bo’ladi. Urug’ po’sti, murtak va zahira oziq moddalar saqlanuvchi qism. 
Zahira oziq moddalarning saqlanishiga qarab urug’larni uchta guruhga ajratish 
mumkin.

---

z
Urug’ po’sti. 2. Murtak. 3. Urug’palla
Urug’ po’sti, urug’ kurtakdagi integumentning 
rivojlanishidan hosil bo’ladi. Ikki pallalilarning urug’ 
po’sti ayrimlarida tericha, ayrimlarida parda, 
ayrimlarida yogochlangan bo’ladi (uzum).Urug’ 
po’stining rangi oq, qo’ng’ir,, qizil va qora 
ranglarda bo’lishi mumkin. Urug’ po’stining yuzasi 
silliq yoki g’adir - budir (no’xat) tukchali (g’o’za, 
terak, qoqio’t) bo’ladi. Bu o’zgarishlar urug’larning 
tarqalishiga va tuproqqa joylashib olishga xizmat 
qiladi. Murtak urug’nig asosiy qismi hisoblanadi. U 
otalangan tuxum hujayraning rivojlanishidan hosil 
bo’ladi. Murtakda, murtak kurtakchasi, murtak 
ildizchasi joylashgan bo’lib, uning rivojlanishi-dan 
bargli poya va o’q ildiz hosil bo’ladi. Urug’larda 
zahira oziq moddalar to’planib u o’simlikning 
birinchi bargi hisoblanadi.Endospermli urug’larning 
tuzilishi. Endospermli urug’lar g’allaguldoshlar, 
lolaguldoshlar va qiyoqdoshlar oilasi vakillari 
uchun xosdir. Endosmpermli urug’lar quyidagi 
qismlardan tuzilgan bo’ladi.

---

z
Urug’ning unishi uchun suv, havo, harorat kerak. 
Unuvchanlik qobiliyati o’simliklarda har xil bo’ladi. 
Ayrim urug’lar to’liq tingandan keyin 3-5 kunda unib 
chiqa oladi. Beda urug’i unuvchanlik qobiliyatini 3-5 
yilgacha, saqlay oladi. Urug’ qancha ko’p saqlansa 
shuncha unuvchanlik qobiliyati pasayib 
boradi.Кo’pchilik daraxtsimon o’simliklar urug’i 
(limon, xurmo, pista, yong’oq) me’yorida pishib, 
qulay sharoitda ekilsada unish qobiliyati yomon 
bo’ladi. Chunki, urug’ po’sti yogochlangan bo’lib 
suvni yomon o’tkazadi. Buning uchun bunday 
urug’lar skarifikatsiya qilinishi lozimIkki pallali 
o’simliklardan loviya, soya, beda, qovun, tarvuz, 
qovoqda urug’ pallalar yerning ustki qismiga o’sib 
chiqadi va foto-sintez jarayonida ishtirok 
yetadi.Urug’dan unib chiqqan o’simlik o’simta 
deyiladi. Unda ildiz, poya barg bo’lib, ildizdan 
poyaga o’tish joyi ildiz bo’yni deyiladi.Ildiz bo’ynidan 
urug’paladan hosil bo’lgan barggacha bo’lgan qism 
gipokotil deyiladi. Undan birinchi barggacha bo’lgan 
qismi epikotil deyiladi.Urug’dan foydalanish. Inson 
hayotida muhim oziq-ovqat hisoblanadi. Chorva 
mollari uchun oziq sifatida foydalaniladi.

---

z
Urug’chi tugunchasining rivojlanishi natijasida hosil 
bo’ladigan, o’zida urug’ saqlagan organga meva 
deyiladi. Meva faqat yopiq urug’li o’simliklar uchun 
xosdir. Mevaning shakli, o’lchami. Rangi turlichadir. 
Uning vazifasi urug’ni himoya qilish tarqalishiga xizmat 
qilishidir.Qo’sh urug’lanish jarayonidan keyin urug’chi 
qismlari o’zgarib kyetadi. Natijada tuguncha devori 
o’zgarib meva qatini hosil qiladi. Meva qavati quyidagi 
asosiy qismlardan tuzilgan bo’ladi. Mevaning tashqi 
qavati - ekzokarpiy. Mevaning o’rta qavati -
mezokarpiy. Mevaning ichki qavati -endokarpiy. 
Ekzokarpning asosiy vazifasi mevani himoya qilishga 
xizmat qilishidir. Mezokarpiy zahira oziq moddalarni 
saqlashga xizmat qilib, boshqa qavatlariga nisbatan 
yaxshi rivojlangan bo’ladi. Endokarpiy urug’ni tashqi 
tomonidan o’rab turishga xizmat qiladi. Mevaning 
klassifikatsiyasi. Hozirgi kunga qadar mevaning 
tugallangan klassifikatsiyasi yo’q. Mavjud 
klassifikatsiyalar sun’iy bo’lib, ayrim morfologik 
belgilarga asoslangandir. Кeyingi yillarda genetik 
klassifikatsiya yaratilgan bo’lib uning asosiga 
morfologik belgilar va mevaning tarixiy kelib chiqishi 
fizioloigyasi asos qilib olingan.

---

z
Mevalar kelib chiqishiga ko’ra: haqiqiy, soxta, oddiy, 
murakkab va to’p mevalarga bo’linadi. Haqiqiy mevalar 
deb faqat tugunchaning o’zidan kelib chiqqan 
mevalarga aytiladi. Masalan: shoftoli, o’rik, olcha, gilos, 
olxo’ri mevalari. Soxta mevalarda meva hosil bo’lishida 
tuguncha bilan birga gulning biron qismi ishtirok yetadi. 
Masalan: olma mevasida gul kosa, qulupnay mevasida 
gul o’rni va boshqalar. Oddiy mevalarni hosil bo’lishida 
1 ta tuguncha ishtirok yetadi (o’rik, olcha, gilos, olxo’ri). 
Murakkab mevalarni hosil bo’lishida bir nechta 
tuguncha ishtirok yetadi. Masalan: kungaboqar, qoqio’t, 
ayiqtovon va hokazo. To’p guldan hosil bo’lgan 
mevalarga to’p mevalar deyiladi. Masalan: tut, shotut 
mevalari.Mevalar meva qatining tuzilishiga ko’ra ho’l va 
quruq mevalarga ajratiladi. Ho’l mevalar ham, quruq 
mevalar ham ichidagi urug’larining soniga ko’ra 1 
urug’li va ko’p urug’li mevalarga bo’linadi. Bir urug’li ho’l 
mevalarga olcha, gilos, shaftloi, o’rik, olxo’ri, ko’p 
urug’lilarga nok, qovun, tarvuz, uzum, apelsin, limon, 
mandarin kabi mevalar kiradi. Bular boshqacha rezavor 
mevalar deyiladi.

---

z
Shamol yordamida paxmoqlar bilan jihozlangan o'simliklarning 
urug'lari ham tarqaladi. Bular balzam terak, tol, tol o ti, vaginal 
ʻ
paxta o ti, keng bargli dukkakli va boshqa o simliklarning 
ʻ
ʻ
urug laridir.Ko'pgina daraxt turlarining urug'lari ham shamol 
ʻ
yordamida tarqaladi, faqat ularning uchuvchi qurilmalari planer 
yoki vertolyot printsipi bo'yicha ishlaydi (6-rasm). Oddiy archa, 
oddiy qarag'ay, rus lichinkasi va oddiy kulning urug'lari bitta 
qanotli, osilgan qayin, yopishqoq alder va kulrangning mayda 
mevali mevalari ikkitadan iborat. Kichkina bargli va katta bargli 
jo'kaning mevalari butun ko'chatlar tarqalib ketadigan brakt bilan 
jihozlangan. Chinor chinorida urug'lar kattaroq va, albatta, 
og'irroq, lekin ularning aylanish orqali tushishini 
sekinlashtiradigan katta qanotlari ham bor, bu esa shamolning 
urug'ni yon tomonga olib ketishiga imkon beradi. Urug'lar sher 
baliqlari bilan jihozlanganida, kichik vertolyotlar qo'nayotganga 
o'xshaydi. Va oddiy kulda mevalar glider kabi uchadigan qanotli 
yong'oqdir.Qushlar ham meva va urug'larni havoda yoyishga 
yordam beradi. Qoida tariqasida, qushlar yordamida qushlar 
uchun oziq-ovqat bo'lib xizmat qiladigan suvli rezavorlar bilan 
o'simliklar tarqaladi. Bunday o'simliklarga tog 'kuli, qush gilosi, 
qizil murda, oddiy viburnum, oval bargli shag'al, qon-qizil 
do'lana, mo'rt qoraqarag'ali, yovvoyi qulupnay, ko'kat, 
lingonberry, ko'kat, botqoqli klyukva, oddiy ayiq (ayiq), qora 
qirmizi va boshqalar kiradi. .o'simliklar. Ko'pgina qushlarning 
ovqat hazm qilish traktida bo'lgan urug'lar 70-80% ga o'zlarining 
unib chiqish qobiliyatini saqlab qolishlari va axlat bilan yangi 
joylarga etib borishlari aniqlangan. Kabutar, findiq, qora grouse, 
kaperkaillie, bullfinch, crossbill va ba'zi turdagi ko'kraklarning 
oshqozonida urug'lar hazm qilinadi. Oshqozonning yaxshi 
ishlashi uchun bu qushlar vaqti-vaqti bilan mayda toshlarni, 
ko'zoynaklarni va boshqa qattiq narsalarni yutib yuborishadi.

---

z
Shamol ta'sirida tarqalgan o'simliklarning mevalari 
ularning maydonini oshiradigan, lekin massasini 
oshirmaydigan maxsus qurilmalarga ega. Bular turli 
xil mayin tuklar (masalan, terak va karahindiba 
mevalari) yoki pterygoid o'simtalari (chinor mevalari 
kabi). Bunday shakllanishlar tufayli urug'lar uzoq 
vaqt davomida havoda ko'tariladi va shamol ularni 
ota-ona o'simlikidan uzoqroq va uzoqroqqa olib 
boradi.Cho'l va yarim cho'llarda o'simliklar ko'pincha 
quriydi va shamol ularni ildizida sindirib tashlaydi. 
Shamol bilan dumalab, qurigan o'simliklar urug'larini 
maydonga sochadi. Aytish mumkinki, bunday 
o'simliklar urug'larni yoyish uchun mevalarga ham 
muhtoj emas, chunki o'simlikning o'zi ularni shamol 
yordamida tarqatadi.Suv yordamida suv va yarim 
suvli o'simliklarning urug'lari tarqaladi. Bunday 
o'simliklarning mevalari cho'kmaydi, lekin oqim 
tomonidan olib ketiladi (masalan, qirg'oq bo'ylab 
o'sadigan alderda). Va bu kichik mevalar bo'lishi 
shart emas. Hindiston yong'og'i xurmosida ular 
katta, ammo engil, shuning uchun ular cho'kmaydi.

---

z
FARMATSEVTIKA TA'LIM VA TADQIQOT
INSTITUTI
Mavzu:Ikki uruģpallali òsimliklar sinfiga mansub 
oilalar:lavrdoshlar,toshyorardoshlar,ziģirdoshlar 
Tayyorladi: Eshmatova Sarvinoz
Tekshirdi:Safarova.N

---

z
Lavrdoshlar (Lauraceae) — ikki urutallali 
o simliklar oilasi. Daraxt va butalar, ba zan 
ʻ
ʼ
yarim buta va o tlar. Ayrim turlari parazit. 
ʻ
Bargi oddiy, etli, doim yashil, poyada 
ketma-ket joylashgan. Guli ikki (ba zan bir) 
ʼ
jinsli, to g ri, mayda to pgul. Mevasi bir 
ʻ ʻ
ʻ
urug li, rezavorsimon yoki danakli. Bargi, 
ʻ
po stlog i va boshqa qismlarida efir moylar 
ʻ
ʻ
ishlab chikaradigan bezchalari bor. Asosan, 
tropik, ba zan subtropik iqlimda o sadigan 
ʼ
ʻ
40—50 turkumga mansub 2000 dan ortiq 
turni o z ichiga oladi. Ko p turlari (mas, lavr) 
ʻ
ʻ
ziravor sifatida foydalaniladi yoki ulardan 
tibbiyot va farmatsevtika uchun zarur 
bulgan efir moylari va kamfora olinadi. 
Kupchilik L. ning yog ochi mebel ishlab 
ʻ
chiqarish uchun xom ashyo hisoblanadi.

---

z
Toshyorardoshlar (Saxifragaceae) 
oilasi.Bu oilaga 30 ta turkumga 
mansub 600 ga yaqin tur kiradi. Ular 
Yer sharining sovuk va mu'tadil 
iqlimli xududlarida keng tarqalgan. 
Hayotiy shakliga ko'ra ular o'tlardan 
iborat. Tupgullari turlicha. Gullari ikki 
jinsli, asosan aktinomorf, ba'zan 
zigomorf. Gulqo’rg’oni murakkab, 
besh bo'lakli, ayrimlari 
Gulqo’rg’onsiz. Changchisi 5-10 ta 
urug'chisi 2 ta mevachi bargdan 
tashqil topgan. Mevasi 
ko'sakcha.O’zbekistonda oilaning 4 
ta turkumga kiruvchi 6 ta turi o'sadi. 
Semizakdoshlar (Crassulaceae) 
oilasi

---

z
ZIG’IRDOSHLAR (Linaceae) ikki 
urug’pallalilar yoki magnoliyasimonlar sinfiga 
mansub bir yillik yoki ko’p yillik o’simliklar 
oilasi. Yer yuzida 6 turkumga mansub 250, 
O’zbekistonda 200 turi o’sadi. Gullari to’g’ri, 
ikki jinsli. Gultoj barglari ayri, ba’zan uchki 
qismi tutashgan. Tojbarglari, kosabarglari, 
urug’chisi, changchilari 4— 5 tadan. Mevasi 
dumaloq ko’sakcha. Barglari yakka 
joylashgan. Zig’irdoshlar turlari poyasining 
uzunligi, gullarining kattakichikligi va rangi, 
tukli va tuksiz bo’lishi, tarqalishi bilan bir-
biridan farq qiladi. Zig’irdoshlar moy va tolasi 
uchun o’stiriladi. Yovvoyi turlari Farg’ona 
vodiysida, Toshkent, Samarqand, 
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridagi 
tog’larda o’sadi.

---

z
Lavrdoshlar

---

z
Toshyorardoshlar

---

z
Ziģirdoshlar

---

z
FARMATSEVTIKA TA'LIM VA TADQiQOT
INSTITUTI
Mavzu:Qichitqigullilar tartibi,qichitqigullilar va nashadoshlar oilasiga 
kiruvchi vakillari,tuzilishi va ahamiyati
Tayyorladi: ESHMATOVA SARVINOZ 
Tekshirdi:Safarova.N

---

z
Qichitqigullilar tartibiga (Urticales) mansub vakillar bir yillik,
ko4p yillik o‘t, buta va daraxt o‘simliklardir. Gullari ayrim, ba’zan ikki jinsli. 
Barglari oddiy poyaga navbatlashib yoki qarama-qarshi o‘rnashgan.
Tutdoshlar (Moraceae) oilasi 60 ga yaqin avlodni va 1550 turkumi o‘z 
ichiga oladi. Oila vakillari daraxt, buta o‘simliklari bólib
sut shirasiga boy boiadi. 0 ‘tsimon turlarida sut shirasi boimasligimumkin. 
Barglari oddiy, butun, qirrali, o‘yilgan yoki qirqilgan, yon bargchali poyaga 
navbatlashib joylashgan. To‘pgullari barg qoitigida o'mashgan. Gullari 
ayrim jinsli, bir yoki ikki o‘y!i.

---

z
Tutdoshlar gulqo‘rg‘oni oddiy yashil 
rangda, gulkosasimon 4 ta 
bargchali.Changchiiar 
songulkosachabarglar soniga teng. 
Mevasi to‘pmeva.Bu oilaning eng 
katta turkumi anjir (Ficus) bo‘lib, 1000 
ga yaqin turibor. Bular asosan tropik 
mamlakatlarda tarqalgan. 0 ‘zbekiston 
florasida anjiming F.carica turi 
uchraydi. Anjir sut shirasiga boy 
bo‘lgan daraxtsimon buta o‘simlik. 
Barglari yirik, panjasimonqirqilgan. 
Gullari ayrim jinsli bo‘lib, 
yassito‘pgulgayashiringan.Yong‘oqcha 
mevalari yassi to‘pmevaning ichida. 
Mevasi tarkibida 80% gacha qand va 
vitaminlar bo‘ladi. Ikkinchi turi F. 
elastica manzarali o‘simlik sifatida 
ekib o‘stiriladi

---

z
Nasha yoki Cannabis (lotincha: Cánnabis) — nashadoshlar oilasiga mansub bir 
yillik o t o simliklar turkumi; yigiriladiganlub tolali, moyli ekin. Vatani — Markaziy 
ʻ ʻ
Osiyo. Tolasi va moyi uchun miloddan avvalgi 1-ming yillikdan ekib kelingan. Bir-
biriga juda yaqin 3 turi bor: mada-niy yoki ekma N. (C.sativa) — tola olish uchun 
Rossiya, Belarus, Ukraina, G arbiy Yevropa mamlakatlarida, Hindistonda ekiladi, 
ʻ
yovvoyi holda Mongoliya, Afg oniston, Hindiston, Pokiston, Xitoyda o sadi; hind 
ʻ
ʻ
N.si (C.indica) — Eron, Turkiya, Suriya va boshqa mamlakatlarda urug idan 
ʻ
quyuq moy, bargi va poyasi chekiladigan nasha (narkotik mahsulot — gashish) 
va urg ochi to pgulidan marixuana olish uchun yetishtiriladi, yovvoyi holda O rta 
ʻ
ʻ
ʻ
Osiyo, Pokiston, Afg oniston, va boshqa mamlakatlarda o sadi; yovvoyi N. 
ʻ
ʻ
(C.ruderalis) — O rta Osiyo, G arbiy Sibir, Volgabo yida bahori ekinlar orasida, 
ʻ
ʻ
ʻ