Рассказали о целебных свойствах их цветочной композитции ее роли в жизни человека

---

Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2 
«Научный импульс» Мая, 2023 
1603 
RA’NODOSHLAR OILASI AYRIM VAKILLARINI TABIAT VA INSON HAYOTIDAGI
AHAMIYATI 
 
Turdaliyeva Namuna Turg’unali qizi 
Andijon Davlat Pedagogika Instituti Aniq va Tabiiy Fanlar Fakulteti Biologiya
yo’nalishi I bosqich 103-guruh talabasi 
Annotatsiya: Ushbu tezisda Ra’nodoshlar oilasi ayrim vakillari, ularning gul
tuzilishi, tarqalishi, inson hayotidagi o’rni, dorivor xususiyatlari yoritilgan.
Аннотация: В етой диссертации представители семейства Ранида
рассказали о целебных свойствах их цветочной композитции ее роли в жизни
человека.
Abtract: This thesis describes the members of the ranodoshs family, importance
in human life, medicinal properties. 
Kalit so’zlar: Ra’nodoshlar, Na’matak, Do’lana, Olxo’ri, gulqo’rg’on, aktinomorf.
Ключевые слова: Именовник боярышнин окололцветнин слива
актиноформ сем розоцветных. 
Key words: Ranodoshs, namatak, havthorn, plum, gorse, actinamorph, rasacease
family. 
 
Ra’nodoshlar oilasi Magnoliyasimonlar 100 ga yaqin turkumga kiruvchi 3000 ta
dan ziyod turni birlashtiradi. Ular yer yuzida keng tarqalgan. Hayotiy shakliga ko’ra
ularga o’tlar, yarimbutalar, butalar va daraxtlar kiradi. Barglari ketma-ket o’rnashgan,
oddiy yoki murakkab, yonbargchali. To’pgullari har xil. Gullari to’g’ri, ikki jinsli, asosan
murakkab gulqo’rg’onli, gulqo’rg’on bo’laklari 5 tadan (ba’zan 4-6 tadan). 
Gultojbarglari tutashmagan, changchilarining soni turlicha, odatda ko’p bo’ladi. Gul 
o’rni yassi, likopchasimon yoki bo’rtgan , ba’zan mevasiga qo’shilib o’sib, soxta meva
hosil qiladi.Urug’chisi bitta yoki bir nechta meva bargdan iborat. Tugunchasi ustki , 
yarim ostki yoki ustki. Gul formulasi:Ca5Co5A ∞ G(1,5∞). Mevalari turlicha, ular
orasida danakli chin meva, yong’oqcha, pista, to’p meva soxta meva rezavor meva
va boshqalar bor. Oila vakillari asosan urugidan ko’pyadi, vegitativ yo’li bilan
ko’payadiganlari ham bor ( atirgul, qulupnay va boshqalar).
O’rta Osiyoda oilaning 32 ta turkumga mansub 266 ta turi, O’zbekistonda 11 ta
turkumga oid 96 ta turi o’sadi. Oila generativ va vegitativ a’zolarining belgilariga
ko’ra 7 ta oilachaga bo’linadi. Bular orasida O’zbekistonda vakillari keng tarqalgan
Tobulg’idoshchalar (spiraeoidea), Ra’nodoshchalar (rosaideae) olmadoshchalar 
(maloideae – pomideae) va olxo’ridoshchalar (prunoideae) oilachalari bor. 
Ra’nodoshlar oilasiga Maymunjon (Rubus), Na’matak (Rosa), Pochaqirqar (Hulthemia), 
Qulupnay (Fragariya) kabi turkumlar kiradi. Na’matak – Rosa turkumi 1 – 3 m 
balandlikdagi tikanli butalardan tashkil topgan. Barglari toq patsimon murakkab,

---

Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2 
«Научный импульс» Мая, 2023 
1604 
yonbargchali. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, yirik oq, pushti sariq rangli gulqo’rg’oni
murakkab. Gulkosacha va gultojbarglari 5 tadan, changchi va urig’chilari ko’p. Mevasi
soxta meva. Turkum 120 ga yaqin turni birlashtiradi. Shulardan O’zbekistonda 13 tur 
tabiiy holda o’sadi va bir nechta turlari manzarali o’simlik sifatida ekiladi.
Na’mataklar ichida itburun na’matak (Rosaceae canina) O’zbekistonda keng
tarqalgan. Mevasi (gipantiya) dan dorivor xomashyo sifatida, urug’idan o’stirilgan
ko’chatlaridan atirgullarni payvand qilish uchun payvandtak sifatida foydalaniladi.
Na’matak mevasi tarkibida 4 – 6%, ba’zan 18%gacha vitamin C , 0,3mg % vitamin B2 
,K1, 12 – 18mg % karotin 18% qandlar 4 – 5% oshlovchi moddalar, 2% atrofida limon va
olma kislatalari, 3,7% pectin va boshqa moddalar bo’ladi. Na’matak urug’ida moy, ildiz
va bargida esa oshlovchi moddalar bo’ladi. Na’matak o’simligining mevasi tarkibida bir
necha xil vitaminlar aralashmasi bor, shu sababli preparatlari avitaminoz kasalliklarini
davolashda va oldini olishda ishlatiladi. 
Ra’nodoshlarning barglari yonbargchali, oddiy uchga bo’lingan, panjasimon, 
patsimon yoki murakkab poyada ketma – ket o’rnashgan. Gullari yakka – yakka, barg
qo’ltig’ida o’rnashgan yoki shingil, qalqon soyabon shaklidagi to’pgullarda joylashgan,
ikki jinsli, hashorotlar yordamida changlanadi. Gulqo’rg’oni murakkab, to’g’ri,
ko’pincha 5 a’zoli. Gul tojbarglari 5 ta qo’shilmagan. Changchilari ko’p. Urug’chisi 5 
tagacha yoki undan ham ko’p. Tugunchasi 1- 5 uyli. Mevasi – quruq (yong’oqcha, 
to’pbargak) yoki ho’l (bir yoki ko’p danakli meva yoki soxta meva). 
Do’lana balandligi 10 metrga yetadidan ra’nodoshlar oilasiga mansub manzarali
o’simliklar. Bargi ko’k - yashil ustki va ostki tomoni tukli , yirik bargli tuksiz.
Gultojining diametri 2sm, mevasi yirik, sariq, och va to’q qizil, 2 – 3 danakli. Do’lana
iyunda gullaydi. Mevasi sentabr oyida pishadi. U toshloqli quruq joylarda, ba’zan 
mayda shag’alli o’zanlarda va qirg’oqlarda kichik do’lanazorlarni hosil qiladi . Gullari
to’liq ochilib ketmasdan 3 – 4 kun mobaynida, mevasi pishgan patda yig’ishtirib olinib
ochiq havoda quritiladi. Do’lana mevasidan yuqori sifatli darmondorilarga boy
shifobaxsh ichimliklar tayyorlashda shuningdek pyure, qiyom va konfetlar tayyorlashda
foydalaniladi. Xalq tabobatida do’lana mevasidan ichburug’ kasalligini davolashda keng
foydalaniladi. Shuningdek do’lananing ba’zi turlaridan og’riqni pasaytiradigan, yurak
ishi faoliyatini yaxshilaydigan dori – darmonlar tayyorlanadi. Bugungi kunda Rosaceae
oilasi deyarli hamma joyda bo’lishiga qaramay, uning vakillari odatda mo’tadil va
subtropik iqlim sharoitida eng ko’p uchraydilar. Ular inson faoliyatining turli
sohalarida, shu jumladan barcha mevali ekinlarda: olxo’ri, olma, behi, nok, shaftoli,
olcha va boshqa ko’plab sohalarda keng qo’llaniladi. O’zbekiston xududi o’simliklar
olamini o’rganishda XIX asrdan boshlab ko’p tarmoqli ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoqda. 
Bugungi kunda Rosaceae oilasi butun Yevropa, Janubiy Osiya va Shimoliy
Amerikada keng tarqalgan. Uning tarkibiga yuzga yaqin turli nasllar va uch mingdan
ortiq turlar kiradi. Rosaceae ning ayrim guruhlari ba’zida alohida oilalar deb

---

Международныйнаучныйжурнал №10(100), часть2 
«Научный импульс» Мая, 2023 
1605 
tasniflanishiga qaramay, olimlarning ta’kidlashicha bunday o’simliklarni barchasi hali
ham bitta oila sifatida tafsiflanishi mumkin, chunki uning aksariyat vakillari bitta
nasabdan kelib chiqqan. Ular odatda bir jinsli va besh a’zoli periantga ega. Barglari
ham sodda, ham murakkab va rivojlangan paxtakorlarga ega. 
Rosaceae oilasining tasnifi to’rtta asosiy oilani o’z ichiga oladi: 
1.Spireal. 
2.Pushti. 
3.Olma daraxtlari.
4.Olxo’ri. 
Rosaceae oilasiga eng katta subfamile – pushti ranglar kiradi. Ushbu subfamile
vakillarini dunyoning barcha iqlim zonalarida, ekvatordan Shimoliy Muz okeanining
orollarigacha topish mumkin. Ularning orasidagi daraxtlar mutloqo chiqarib tashlangan.
Ular zich go’shtli mevasi bilan ajralib turadi. Ular tog’ tizmalarining yon bag’rlarida
keng tarqalgan.Ushbu o’simlikning oq pushti gullari tibbiyot sohasida keng qo’llaniladi. 
Olxo’ri oilasining vakillari Osiyo va Yevropada o’sadi hatto And tog’larida ham bo’lishi
mumkin. 
XULOSA: 
Ra’nodoshlar oilasi vakillari tabiatda va inson hayotida ahamiyati katta.
Masalan: ra’nodoshlar oilasiga kiruvchi namatak o’simligi. Namatak hayotiy shakliga
ko’ra butalarga kiradi. Uning mevasi tuxumsimon, rangi qizil, urug’lari qattiq bo’ladi. 
Uning mevasidan qaynatib tayyorlangan damlama qon bosimini tushirishda ishlatiladi.
Bundan tashqari vitamin yetishmasligi ya’ni avitaminoz kasalligida qo’llaniladi. 
 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
 
1. O’rmon dorivor o’simliklari E.T.Berdiyev, M.X.Hakimova, G.B.Maxmudova
Toshkent 2016y. 
2. Cullen, j. et al. (1995). The European Garden Flor. Volume IV. Camb ridge
University Press, Cambridge. 
3. “Botanika o’simliklar morfologiyasi va anatomiyasi” G.S.Tursinboyeva,
G.M.Duschanova, A.T.Abdullayeva. J.S.Sadinov. 
4. www. Ziyonet. uz