Mavzu: Mikrokredit tashkilotlarining aktiv va passiv operatsiyalari Kirish Reja: 1

2. Mikrokredit tashkilotlarining aktivlari joylashishi va ularning aktiv opertsiyalari
Passivlar va aktivlar bo‘yicha majburiyatlarni boshqarish bankning muhim vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Zaxiralarni jalb qilish yoki ularni joylashtirish - operatsiyalarning har ikkalasi ham bank uchun muhim. Chunki bular o‘zaro bog‘liq. o‘zaro shartlangan ikkita jarayondir. Ularni ratsional tashkil qilish yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Odatda, bank resurslarini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar banklarning passiv operatsiyalari deyiladi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklarining passiv va aktiv - passiv schetidagi pul mablag‘larining salmog‘i oshib boradi. Banklarning passiv operatsiyalari ularning faoliyatini tashkil qilishda katta rol o‘ynaydi. Passiv operatsiyalar yordamida tijorat banklari kreditlash uchun zarur bo‘lgan kredit resurslarini tashkil qiladi.
Tijorat banklari passiv operatsiyalarining asosan to‘rtta shakli mavjud:
1. Tijorat banklari qimmatbaho qog‘ozlarini muomalaga chiqarish yo‘li bilan resurslar yig‘ish;
2. Bank foydasi hisobidan har xil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasini oshirish;
3. Boshqa kreditorlarning mablag‘larini jalb qilish;
4. Depozit operatsiyalarini amalga oshirish.

Yuqorida keltirilgan fikr orqali Aristotel birinchi bo’lib lizing g’oyasini
yaratgan. Lizingning	rivojlanish bosqichi	XIX	asrning II	yarmi	va	XX asrning
dastlabki yillaridan	boshlangan. Xozirgi kunda lizingga turlicha ta’riflar berilgan.
Jumladan: Yevropa	Federatsiyasining	lizing	buyicha	milliy	assotsiyatsiyasi
tomonidan lizingga quyidagicha ta’rif berilgan: «Lizing – bu				ijarachilarning ishlab
chikarish maqsadida zavod, sanoat tovarlari, uskunalar va quzgalmas							mulklardan

foydalanish bo’yicha ijara shartnomasi bo’lib, bunda mazkur tovarlar ijara beruvchi
tomonidan sotib olinib, u mulkka bulgan egalik qilish huquqini beradi.»
Lizing bir taraf (lizing beruvchi) boshqa bir taraf (lizing oluvchi)ning
topshirig’iga binoan uchinchi taraf (mol yetkazib beruvchi)dan lizing shartnomasiga muvofiq lizing ob’ekti bo’lgan mulkni o’z mulki qilib sotib olib, uni lizing oluvchiga haq evaziga lizing shartnomasida belgilangan shart bilan vaqtinchalik foydalanish, egalik qilish uchun hamda shart tugagandan so’ng lizing ob’ektini sotib olish huquqi bilan beradigan mulkiy munosabatlar majmuasidir.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davri iqtisodiyotida O'zbekistonda tadbirkorlik faoliyatini tezkor sur’atlar bilan rivojlantirish , bir tomondan zamonviy uskuna va texnologiyalarni qo’llashni , ikkinchi tomondan esa zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni izlab topishni talab etadi. Zamonaviy yangi texnika ,uskuna va texnologiyalar ishlab chiqaruvchilar ,moliyaviy resurslarga ega bo’lgan va bu mablag’larni samarali ishlatish maksadlarida faoliyat yurituvchilar hamda tadbirkorlik faoliyati soxiblari o’zaro manfaatli munosabatlarni yo’lga qo’yishida lizin juda ham qo’l keladi.
Lizingning oddiy ijaradan farqi shundaki, lizingda ijaraga berilgan asbob uskunalar shartnoma muddati tugagandan so’ng ularni qoldiq qiymat bo’yicha sotib olish ko’zda tutiladi.
Lizing muomalalarining turlaribir necha bo’lib, amalda ularning ikki turi nisbatan ko’proq qo’llanadi.Ular:

• 
  operativ
  
• 
  moliyaviy
  

Lizing iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni, uning muxim tarmoqlari korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jixatdan faol davom ettirish,ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, ichki istemol va maxalliy ishlab chiqarishni rag’batlantirish, ekport qiluvchi korxonalarni, kichik biznes va hususiy tadbirkorlik subektlarini xar tomonlama qo’llab quvvatlash hamda zamonaviy taxnika taxnologiyalarni jalb etishning eng samarali usullaridan biri hisoblanadi.
28

Shu o’rinda ta’kidlab o’tish kerakki, Evropaning rivojlangan davlatlarida lizingning YaIM dagi ulushi sezilarli darajada bo’lib, bir yillik asosiy vositalarga qilingan jami investitsiyalarning o’rtacha 12.5 foizi lizing hisobiga to’g’ri keladi.

AQSH, Yaponiya, EI mamlakatlarida lizing kech muomalaga kirib kelganiga qaramasdan, jadal rivojlangan. Buning asosiy sabablari hukumat tomonidan berilgan bir qator soliq imtiyozlari va preferensiyalari hisoblanadi.
Ushbu istiqbolli soxani rivojlantirish maqsadida respublikamiz xukumati tomonidan muxim chora-tadbirlar amalga oshirilmokda. Jumladan , O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil avgust oyida chikarilgan «Lizing faoliyatini rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora -tadbirlari to'g'risida» gi Farmoni , lizing sektorining rivojlanishini murakkablashtiradigan soliq to’siklarini bartaraf etdi. 2004 yil 26 aprelda «Lizing xizmatlarini yanada rivojlantirsh chora-tadbirlari to'g'risida» qarorning qabul qilinishi esa, lizing oluvchilarga soliqqa tortish maqsadlarida jadallashtirilgan amortizatsiyani qo’llash imkonini berdi.
Tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladigan lizing operatsiyalarining huquqiy asoslari:

• 
  1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 587-599 – moddalari;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 14 apreldagi «Lizing to‘g‘risida»gi qonuni;
  
• 
  2001 yil 1 fevraldan kuchga kirgan «Xalkaro moliyaviy lizing to'g'risida»gi Konvensiya;
  
• 
  «Banklar va bank faoliyati to'g'risida»gi qonunning 4-moddasida Tijorat banklariga mazkur faoliyat turi bilan shug’ullanishga ruxsat berilgan;
  

Markaziy bankning «O‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan moliyaviy lizingni o‘tkazish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom va boshqalardir.

Respublikamizda qabul qilingan ushbu huquqiy asoslarda, lizing operatsiyalarini amalga oshirishda bir qator imtiyoz va preferansiyalar berilganligini hisobga olsak, lizing amaliyotiga jadaj o’sish kuzatilmoqda.
Biz quyida liizing xizmatlari xajmining o’sishini YaIM o’sishi bilan taqqoslash imkoniga egamiz.
Tijorat banklarining resurslari bankning o‘z mablag‘lari, jalb qilingan va emitentlashgan mablag‘lar hisobidan shakllanadi. Yuqorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o‘z mablag‘lari yuzaga keladi va qolgan oxirgi ikki shaklida kredit resurslarning ikkinchi qismi jalb qilingan resurslar yuzaga keladi. Banklarning o‘z mablag‘lariga - bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag‘batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fondlar va taqsimlanmagan foydasi kiradi. Amaliyotda bank passivlarining 20 foiziga yaqini banklarning o‘z mablag‘lariga to‘g‘ri keladi. Banklarning o‘z mablag‘lari ichida asosiy o‘rinni bankning o‘z kapitali egallaydi. Bankning o‘z kapitali tarkibiga biz yuqorida keltirib o‘tgan kapitalning bir qismi, ya’ni ustav kapital, risklarni qoplash uchun tashkil qilingan rezerv fond, taqsimlanmagan foyda kiradi. Banklarning o‘z kapitali bank kreditorlarining manfaatini himoya qilish, bank faoliyatining barqarorligini ta’minlash, bank faoliyatini boshqarish kabi funksiyalarni bajaradi. Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida ko‘rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi.
Banklarni tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham har xil tashkil topadi. O‘zbekiston Respubilkasining "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonunning 9 - moddasida "Bankni ustav fondi bank muassislari va aksiyadorlari to‘lagan pul mablag‘laridan tashkil topadi" deb ko‘rsatilgan. Shundan kelib chiqqan holda agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo‘lsa, ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo‘li bilan chegaralanmaydi. Banklarning barqaror faoliyatini ta’minlash maqsadida uning minimal miqdori belgilab beriladi.
Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko‘rsatiladi. Ustav kapitali summasining oshirilishi bank aksiyadorlari umumiy majlisida hal qilinadi. Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatlarini bajarishning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bank kreditlari hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish mumkin emas. Ustav kapitalini tashkil qilishda chetdan boshqa pul mablag‘larini jalb qilish ham mumkin emas. Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag‘lardan va pul mablag‘laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlang‘ich bosqichlarida bankning o‘z mablag‘lari hisobidan birinchi navbatdagi bank harajatlari (yer, bino, asbob - uskuna, ish haqi) qoplanadi. Banklarning o‘z mablag‘lari uzoq muddatli aktivlarga qo‘yilmalar qilishning asosiy manbasi hisoblanadi. Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning o‘z mablag‘lari bilan chetdan jalb qilingan resurslar o‘rtasidagi chegarani belgilab berishi mumkin.
Banklarning aksiyadorlik kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin. Bular:
a) o‘z aksiyadorlik kapitali, bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va sotish hisobidan, taqsimlanmagan foyda hisobidan yuzaga keladi;
b) har xil ko‘zda tutilmagan harajatlarni va to‘lanmagan qarzlarni qoplash uchun tashkil qilingan rezervlar;
v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzoq muddatli veksel va obligatsiyalar) bo‘lishi mumkin. Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga hosil bo‘ladi va u ko‘zda tutilmagan zararlar hamda qimmatli qog‘ozlar kursining tushishi natijasidagi yo‘qotishlarni qoplash uchun mo‘ljallangan. Taqsimlanmagan foyda - rezerv fondiga ajratmalar va dividendlar to‘langanidan so‘ng qoladigan foydaning bir qismidir. Banklarning o‘z mablag‘lari tijorat banklari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Bank ustav kapitali miqdorining o‘zgarishi ustav kapitali miqdorining oshirilishi yoki kamaytirilishi shakllarida amalga oshirilishi mumkin. Bank ustav kapitali miqdorining oshirilishi qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan bank ustav kapitalini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
 moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foydaning bir qismini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish;
 aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymati oshirilgan qismining to‘lanishi;
 moliyaviy yil ya’kuni bo‘yicha ko‘rsatilgan bank foydasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish va aksiyadorlar tomonidan aksiyalar oshirilgan nominal qiymatining yetishmaydigan qismining to‘lanishi.
Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil etadi. Bular depozitlar, shuningdek, kontokorrent va korrespondent hisob varag‘idagi mablag‘lardir. Ularning asosiysi talab qilib olinadigan qo‘yilmalarga, muddatli hamda jamg‘arma qo‘yilmalarga bo‘linuvchi depozitlardir. Talab qilib olinadigan qo‘yilmalar, shuningdek, joriy hisobvarag‘idan mablag‘lar omonatchilarning birinchi talablari bilan olinadi. Joriy hisob varag‘ining egasi bankdan chek daftarchasini oladi. Bunda u pul olish bilan birga iqtisodiy munosabatlar vakillari bo‘lgan korxona, tashkilot, muassasalar hisob - kitob operatsiyalarini olib borishi mumkin. Muddatli omonatlar - mijoz tomonidan bankka ma’lum muddatga qo‘yiladigan qo‘yilmalar bo‘lib, ular orqali mijozlarga bank tomonidan yuqori foizlar to‘lanadi. Bankda foiz stavkalari qo‘yilmaning muddati va miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Muddatli qo‘yilmalarning turlaridan biri - mablag‘larni jalb qilishning aniq qayd etilgan vaqtga mo‘ljallangan depozit sertifikatlari hisoblanadi. Bank resurslari tarkibida aholining omonat qo‘yilmalari muhim rol tutadi. Ular to‘liq summada yoki bo‘lib - bo‘lib qo‘yiladi va berilishi mumkin. Omonatchi va bank o‘rtasidagi mablag‘ qo‘yish bilan bog‘liq munosabat omonat daftarchasini berish bilan tasdiqlanadi. Banklar to‘lovchilik asosida turli xil maqsadli qo‘yilmalarni, muddatli yoki talab qilish hamda olish mumkin bo‘lgan jamg‘armalarni qabul qiladilar. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bu qo‘yilmalar oddiy fuqarolar orasida keng qo‘llaniladi. Ular bank uchun qimmatga tushsada, ularning kredit potensialini mustaxkamlash manbasi hisoblanadi. Banklar uchun muddatli qo‘yilmalar juda qulaydir. Bank resurslarining muhim manbasi - banklararo kreditlardir, ya’ni boshqa banklardan olinadigan ssudalar. Agar mijozning hisob - kitob varag‘i yopilib, kontokorrent hisob varag‘i ochiladigan bo‘lsa, uning o‘z mablag‘lari va chetdan jalb qilingan mablag‘lar hisobi shu hisob varag‘ida olib boriladi. Kontokorrent - bank va mijoz o‘rsatidagi hamma hisob - kitob va kredit operatsiyalarini amalga oshiruvchi yagona hisob varag‘idir. Alohida davrlarda bu hisob varag‘i passiv bo‘ladi, boshqa hollarda esa aktiv bo‘lishi mumkin. Mijozda mablag‘ bo‘lganida bu hisob varag‘i passiv bo‘ladi, bu mablag‘lar yo‘qligi tufayli mijoz bankka to‘lov topshiriqnomasini ko‘rsatganda yoki chek yozib berganda u aktiv bo‘ladi. Ham debet, ham kredit bo‘yicha kontokorrent hisob varaqlarida foiz hisoblanadi. Kontekorrent hisob varag‘i bo‘yicha kredit tijorat veksellari ta’minoti bo‘yicha yoki ta’minlanmagan ssuda shaklida berildai. Kontokorrenthisob varag‘i bo‘yicha debetga foizlarni hisoblash faqatgina mijoz va bank orasidagi bitimda ko‘rsatilgan kredit limiti chegarasida amalga oshishi mumkin. Ba’zi hollarda bankning chetdan jalb qilingan mablag‘larning bir qismini bankning emitentlashgan mablag‘lari deb ham yuritiladi. Tijorat banklari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning pul mablag‘larini bankga jalb qilish bilan bog‘liq operatsiyalar depozit operatsiyalari deyiladi. Depozit operatsiyalari yordamida tijorat boyliklarining 90 foizdan ortiq passivlari tashkil qilinishi mumkin. Depozit operatsiyalarini tijorat banklari o‘zlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Tijorat bankining depozit siyosati uning kredit siyosati, foiz siyosati va boshqa faoliyat turlari bilan chambarchars bog‘liq bo‘lib, banklarning resurs bazasini mustahkamlash va uning barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Depozit operatsiyalarini amalga oshirishda bu operatsiya turining ob’ekt va sub’ektini aniqlash lozim.
Depozit operatsiyalarning subektlari bo‘lib bir tomondan tijorat banklari qatnashsa, ikkinchi tomondan:
 davlat korxona va tashkilotlari;
 moliya, sug‘urta, investitsion va trast kompaniyalar;
 xususiy korxona va tashkilotlar;
 aksioner kompaniyalar;
 banklar va boshqa kredit muassasalari;
 qo‘shma korxonalar, kooperativlar;
 jamoa tashkilotlari va fondlar;
 alohida jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmalari qatnashadilar.
Depozit operatsiyalarining obekti bo‘lib ehtiyojdan ortiqcha pul mablag‘lari (qo‘yilmalar) hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashkil qilishning asosi bo‘lib, balans likvidliligi, mijozlarning moliyaviy ahvolining barqarorligi hisoblanadi.
Depozit operatsiyalari tijorat banklarining depozit siyosatini amalga oshirish orqali ta’minlanadi, ya’ni:
 depozit operatsiyalari bank daromadining oshishga yoki kelajakda daromad olishga sharoit yaratishi kerak;
 bank balansining likvidliligini saqlash maqsadida depozit siyosatini amalga oshirish kerak;
 depozit operatsiyalarini amalga oshirishda muddatli qo‘yilmalarga e’tibor qaratish lozim;
 depozitlarni jalb qilish va ularni vaqtida qaytarib berish bilan bog‘liq bank xizmatlarini rivojlantirish choralarini ko‘rish zarur va boshqalar.
Pul qo‘yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda depozitlar quyidagilarga bo‘linadi:
 yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar) qo‘yilmalari;
 jismoniy shaxslar qo‘yilmalari.
Mablag‘larni olish shakliga ko‘ra depozitlar quyidagilarga bo‘linadi:
 muddatli depozit mablag‘lar;
 talab qilib olingunga qadar depozit mablag‘lar;
 aholining jamg‘arma qo‘yilmalari. O‘z navbatida bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasniflanadi.
Muddatli depozit mablag‘lar ularning muddatidan kelib chiqib:
 3 oy muddatgacha depozitlar;
 3 oydan 6 oygacha depozitlar;
 6 oydan 9 oygacha depozitlar;
 9 oydan 12 oygacha depozitlar;
 12 oydan yuqori bo‘lgan depozit mablag‘lariga tasniflanadi.
Banklar orasidagi resurslarni jalb qilish uchun raqobatli kurashda muhim vosita bo‘lib turlicha foiz siyosati hisoblanadi, chunki qo‘yilgan mablag‘larga daromad olish mijozlarning qo‘yilma qo‘yishga undovchi muhim omil hisoblanadi. Depozit foiz stavkalari darajasini har bir tijorat banki O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasi, pul bozori holati va o‘zining depozit siyosatidan kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilaydi. Depozit schetlarining alohida ko‘rinishlari bo‘yicha daromad hajmi qo‘yilma muddati, summasi, hisobvarag‘ini amal qilish xususiyati, xizmatlar hajmi va harakteri va, nihoyat, mijozning qo‘yilma shartnomasi shartlariga amal qilishiga bog‘liq. Talab qilingungacha bo‘lgan depozitlar bo‘yicha hisobvaraqalari egalari tomonidan joriy operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi va ular qoldiqning nomuntazamligi bilan harakterlanadi. Shuning uchun bunday schetlar guruhi daromadlik darajasi bilan ajralib turadi. Yuridik shaxslarga ochilgan talab qilinguncha hisobvaraqalaridagi mablag‘lar qoldig‘i bo‘yicha foizlar umuman to‘lanmasligi mumkin. Bunday foyda, odatda, mijozlarni hisob kassa xizmatlari uchun to‘lov mablag‘larini talab qilinguncha hisobvaraqalarda mablag‘larni minimallashtirish va ortiqcha summalarni qo‘yilmalarning daromadliroq shakllariga joylashtirishga undaydi. Jismoniy shaxslar uchun ochilgan talab qilinguncha varaqalar bo‘yicha foizlar deyarli majburiy tartibda o‘rnatiladi, ammo u bo‘yicha daromad hamisha muddatli qo‘yilmalarga qaraganda pastroq bo‘ladi. Muddatli qo‘yilmalar bo‘yicha foiz stavkasi hajmini o‘rnatishdagi muhim omil bo‘lib, mablag‘lar joylashtirilgan muddat hisoblanadi. Markaziy bank emissiya markazi sifatida makroiqtisodiy darajadagi pul aylanishi hamda bank tizimining likvidliligi nuqtai nazaridan tijorat banklarining ular tomonidan jalb qilingan mablag‘lardan foydalanish imkoniyatlarini doimiy ravishda tartibga solib turadi. Nazariy jihatdan zamonaviy bank tizimida naqd pulsiz aylanishlarning rivojalanishi natijasida dastlabki shakllantirilgan depozitlarni (dastlabki yoki real depozitlar Markaziy bank tomonidan chiqarilgan naqd pullar asosida shakllanganlikni taqozo qiladi) cheklanmagan tarzda bir bankdan ikkinchi bankka o‘tkazish, shu bilan birga, tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarni cheksiz oshirish imkoniyati mavjud. Xorijiy nazariyada bu jarayon depozit multiplikatsiyasi (ya’ni mablag‘larning bir bankdan boshqasiga zanjirsimon shaklda o‘tkazilishi) va kredit ekspansiyasi deb nom olgan. Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan majburiy zaxira talablari bank tizimida depozit va kreditlarni oshirishning bevosita cheklovchisi bo‘lib xizmat qiladi.
Shunday qilib tijorat banklarining kredit salohiyatiga:
 bankka jalb qilingan mablag‘larning umumiy miqdori;
 Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan majburiy zaxira darajasi;
 Joriy likvidlilikni saqlash maqsadida tashkil qilingan zahira va undan foydalanish tartibi;
 Kredit salohiyati manbalarining tarkibi va barqarorligi;
 Bank majburiyatlarining tarkibi va umumiy miqdori kabi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Mobilizatsiyalashgan pul mablag'larini banklar mijozlarni krеditlash uchun va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni qo'llab-quvvatlash uchun foydalanadi. Daromad olish maqsadida bank rеsurslarini joylashtirish bilan bog'liq bo'lgan opеratsiyalar banklarning aktiv opеratsiyalari dеyiladi. Banklarning aktiv opеratsiyalarida asosiy o'rinni ularning krеdit yoki ssuda opеratsiyalari egallaydi. Banklarning mijozlarga bеradigan ssudalar yoki krеditlarining muddatidan kеlib chiqib, ular muddatli va onkol (inglizchadan on call -- talab bo'yicha) krеditlarga bo'linadi. Ssudalar bеrilishining ta'minotidan kеlib chiqib, krеditlar moddiy boyliklar, tovarlar, vеksеllar, fondlar (qimmatli qog'ozlar) va boshqalar bilan ta'minlangan krеditlarga bo'linadi. Banklar aktiv opеratsiyalarining muhim turi tovarlar bo'yicha ssudalar, ya'ni tovarlarni garovga qo'yib ssuda olish hisoblanadi. hujjatlar, variantlar (tovarlarni omborda saqlash javobgarligi bilan qabul qilinganligi to'g'risidagi guvohnoma), tеmir yo'l hujjatlari, konosamеntlar (yukni kеmaga qabul qilinganligi to'g'risidagi paroxod jamiyatlari guvohnomasi), yuklarni tashish to'g'risidagi hujjatlar bo'yicha ssudalar olish hisoblanadi. Tijorat banklarining aktiv opеratsiyalarining yana bir turi fond opеratsiyalaridir. Turli qimmatli qog'ozlar uning ob'еkti bo'lib xizmat qiladi. Banklarning qimmatli qog'ozlar bo'yicha opеratsiyalarining ikki turi ko'proq qo'llaniladi. Bular: qimmatli qog'ozlarni krеditning ta'minlangani uchun qabul qilish yo'li bilan ssudalar bеrish va ularni bank tomonidan o'z xisobiga sotib olish yo'li bilan opеratsiyalar o'tkazish. Qimmatli qog'ozlar ta'minoti bo'yicha ssudalar ularning to'liq bozor kursi qiymati bo'yicha emas, balki ularning ma'lum bir qismi (60-80%) bo'yicha bеriladi. Qimmatli qog'ozlar soxta kapitalni ifodalasada, ular bo'yicha olingan ssudalar haqiqiy tovar ishlab chiqarish bilan bog'langan jarayonga xizmat qiladi. Undan tashqari qimmatli qog'ozlardagi bank invеstitsiyalari ham mavjud bo'lib, bu holda bank turli emitеntlardan qimmatli qog'ozlarni sotib oladi va bankning qimmatli qog'ozlar portfеli vujudga kеltiradi. Bank tomonidan qimmatli qog'ozlarning xarid qilinishidan maqsad - bu qimmatli qog'ozlarni kеyinchalik qayta sotish yoki kapitalni uzoq muddatga qo'yish yo'li bilan foyda olishdan iborat. Oxirgi yillarda rеspublikaning ko'pgina tijorat banklari yuqori foyda olish maqsadida, davlatning xazina majburiyatlarini ko'p miqdorda sotib olishdi. Chunki qimmatli qog'ozlarning bu turi bankka kafolatlangan daromad kеltiradi. Hozirgi kunda tijorat banklari tomonidan bеrilayottan krеditlarning ta'minoti sifatida ko'chmas mulk, boshqa bank yoki sug'urta tashkiloti sug'urta kafolati ham qabul qilinishi mumkin. Tijorat banklarining aktiv opеratsiyalar ichida krеditlash jarayoni asosiy o'rinni egallab, u quyidagi asosiy bosqichlarni o'z ichiga oladi: krеdit olish uchun bеrilgan mijoz ariza-talabnomasini ko'rib chiqish; qarz oluvchining to'lovga va krеditga layoqatliligini bank tomonidan o'rganib chiqish; krеdit qo'mitasining qarori; krеdit bitimini rasmiylashtirish; krеdit bеrish; ssuda va u bo'yicha foiz to'lashning bank tomonidan nazorat qilish.
Krеdit va uni to'lash jarayoni krеdit shartnomasida ko'rsatilgan bo'lib, krеditor va qarz oluvchi o'rtasidagi majburiyatlar va huquqlarinibеlgilab bеradi. Unda krеditning maqsadi va ob'ekti, krеdit miqdori, ssudani bеrishi va uni to'lash muddati, krеdit ta'minotining turlari, krеdit uchun foiz stavkasi va boshqalar ko'rsatiladi. Ssudani to'lashni nazorat qilish bank krеdit portfеlining muntazam taxdil qilish asosida olib boriladi va krеditlarning sifat darajasi aniqlanadi. Tijorat banklari tomonidan bеriladigan barcha krеditlar uning krеdit portfеlida o'z ifodasini topadi. Moliyalashtirish manbalariga va qarz oluvchining mintaqaviy o'rni va manziliga qarab tijorat banklarining krеdit portfеlini tasniflash mumkin. Tijorat banklarini tasniflashni asosan milliy valyutada olib boradilar va ba'zi hollarda qayta moliyalashtirish va o'z mablag'lari hisobidan bеriladigan krеditlar, masalan, Milliy bank va shunga o'xshash banklarda qattiq valyutada ham ifodalanishi mumkin. Hozirgi vaqtda markazlashtirilgan krеditlar davlatning qarorlariga asosan ustivor tarmoqlarni rivojlantirish uchun milliy valyutada bеriladi. Qayta moliyalashtirish va bankning o'z mablag'lari hisobidan bеriladigan krеditlar mijoz krеditga layoqatli bo'lganda milliy valyutada yoki xorijiy davlat valyutasida bеrilshi mumkin. Tijorat banklari faoliyatida turli xil risklar uchrab turadi, lеkin ularning faoliyatiga ko'proq krеdit riski, likvidlilik riski va foiz stavkasi riski ta'sir qiladi. Tijorat banklar faoliyatishshg asosiy qismi krеditlar bеrish va shu asosda foyda olishga yo'naltirilgan bo'lganligi uchun ular faoliyatida bu risklarning salmog'i ham yuqori bo'ladi. Tasniflangan krеditlarning qaysi guruhga kirish darajasi tеz sotiladigan aktivlar va yuqori likvid mablag'larning mavjudligi bilan bеlgilanadi.
O'zbеkiston Rеspublikasi Markaziy banki tomonidan 9 noyabr 1998 yilda tasdiqlangan 242-Aktivlar sifatini tasniflash mumkin bo'lgan yo'qotishlar bo'yicha tijorat banklari tomonidan bеriladigan krеditlar yuqorida kеltirilgan mеzonlar bo'yicha
yaxshi,
standart,
substandart,
shubhali,
umidsiz yoki
ishonchsiz krеditlarga tasniflanadi.