Mavzu: Minerallar va togʻ jinslari, ularning tasnifi mundarija I. Kirish

Suvsiz sulfatlar: Suvli sulfatlar: 
Selestin – Sr(SO
3
) Mirabilit – Na
2
SO
4
. 10H
2
O 
Barit – Ba (SO
4
) Alunit – KAl
3
(SO
4
) . (OH
6
) 
Anglezit – Pb(SO
4
) Gips - CaSO
4
. 2H
2
O 
Angidrid – Ca(SO
4
) kiradi. 
  

---

15 
7. V o l f r a m a t l a r. Bu sinf minerallari volfram kislotasi H
2
WO
4
ning 
tuzlari bo‘lib, er po‘stida juda oz uchraydi. Volframatlar sinfiga tipik vakil v o l f 
r a m i t (Mn, Fe) WO
3
va suvli fosfatlardan- sheelit Ca WO
4
bo‘lib, volfram metalini 
olish 
uchun muhim 
xom 
ashyodir. 
O‘zbekistonda Nurota, Zirabuloq, 
Qoratepa tog‘laridan topilgan.
8
8. F o s f a t l a r. Qishloq xo‘jaligida o‘g‘it olish uchun xom ashyo sifatida 
foydalaniladi. Bu minerallarga fosfor kislotasining H
3
PO
4
mineral tuzlari - m i 
sh ya k – H
3
AsO
4
, vanaditlar- H
3
VO
4
kislotaning tuzlari kiradi.
Suvsiz fosfatlar guruhiga: 
Apatit – Ca
5
(PO
4
)
2
(F,Cl) (OH) 
Fosforit – Ca
5
(PO
4
)
3
(Cl,F) . CaCO
3
gil va qum aralashmasi 
Suvli fosfatlar guruhiga:
Vivianit – Fe
3
2
+(PO
4
)
2
. 2H
2
O
Skorodit – Fe
3
+(AsO
4
) . 2H
2
O
Feruza – CuAl
6
(PO
4
)
4
(OH)
8
. 5H
2
O kiradi. 
9. N i t r a t l a r s i n f i. Bu sinfga azot kislotasi (HNO
3
) ning suvda oson 
eriydigan tuzlari kiradi. Nitratlar er po‘stida organik qoldiqlarning biokimyoviy 
parchalanishi natijasida hosil bo‘ladi.
8
Qayumov A., Rasulov M., Umarov S, Yoqubov U. tabiatdan foydalanish iqtisodiyot. - Toshkent, O'zMU, 
2005 Yil.

---

16 
Nitrat minerallaridan (NaNO
3
) natriyli va kaliyli (KNO
3
) selitralar qishloq 
xo‘jaligida azot o‘g‘itlari olish uchun muhim xom ashyo hisoblanadi. Natriyli selitra 
koni CHilidagi And tog‘ tizmalarida topilgan. 
10. S i l i k a t l a r. Bu sinf minerallari kremniy va alyumin kremniy 
kislotalarining tuzi bo‘lib er po‘stida magmatik va metaformik jarayonlari bilan 
bog‘liqdir. SHuning uchun silikatlar sinfi minerallari bilan ko‘pchilik foydali 
qazilma xom ashyolari aloqador. Silikatlar sinfiga kiruvchi minerallar 800 ga yaqin 
bo‘lib, er po‘stining 70 % idan ortig‘ini tashkil etadi. Bu sinf 
minerallarining kimyoviy nurashidan hosil bo‘lgani kaolinit chinni olishda 
ishlatiladigan muhim xom ashyodir. 
Silikatlar sinfiga kiruvchi minerallar magmatik va metamorfik jinslarning 
tarkibini tashkil qilganligi uchun ularning fizik xossasini o‘rganish amaliy 
ahamiyatga egadir.
Silikatlar sinfi minerallari ichki tuzilishi (strukturasi) ni rentgenoskopik yo‘l 
bilan tekshirib, ularni quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Orolsimon; 2. Zanjirsimon; 3. 
Lentasimon; 4. Varaqsimon; 5. To‘fimasimon silikatlar. 
1. O r o l s i m o n s i l i k a t l a r – bu xildagi mineral strukturasida 
kremniy va kisloroddan tuzilgan tetraedrlar qo‘shaloq-qo‘shaloq bo‘lib turadi. 
Orolsimon silikatlar jins hosil qiluvchi sifatida olivin va granatlar kiradi. 
Olivin – 2(Mg, Fe) O.
2SiO
2
temir – magniy silikat kam bo‘lgan mineralda u asosli va o‘ta dunit, 
asosli otqindi jinslarning tarkibini tashkil etadi. 
Granatlar metamorfik jinslarga xarakterli bo‘lib otqindi jinslarda kamroq 
uchraydi. Garanatlarning temir Al li xili pushti qizil almandin, kalsiy temirli xili 
qo‘ng‘ir bo‘lib, uni a n d r a d i t, CaAl – li xilining rangi yashil bo‘lib, uni g r o s s 
u l ya r deyiladi. 

---

17 
2. Z a n j i r s i m o n s i l i k a t l a r- bu minerallarga monoklin va rombik 
shakillarda kristallanuvchi piroksenlar kiradi. Monoklin shakldagi piroksenlarga 
to‘q yashil avgit yaxshi misol bo‘ladi. Rombik piroksenlarga esa enstatit, bronzit va 
giperesten misol bo‘ladi.
3. L e n t a s i m o n s i l i k a t l a r formulasida bir valentli mustaqil anion 
(OH) tarkibiga bitta kislorod ioni kiradi. Bunga magmatik va metamorfik jinslarda 
ko‘p uchraydigan amfibollar guruhi yaxshi misoldir. Amfibollar piroksenlarga 
o‘xshaydi. Kristallari rombik va monoklin shaklda bo‘lib, qora va to‘q bu sinfga 
rogovaya obmanka va aktinolit mineralini ko‘rsatish kifoya.
4. V a r a q s i m o n s i l i k a t l a r – bunga minerallarning kristall shakli 
yupqa varaqsimon bo‘lib, ulanish yuzasi juda mukammal bo‘lgan tekis yuzali 
minerallar kiradi. Ularning tarkibida Si, O dan tashqari K, Na, Ca elementlari va 
shuningdek, Al gidroksil, ftor doim birga uchraydi. 
Varaqsimon 
silikatlar 
minerallari 
metamorfik 
va 
magmatik 
jinslarda tarqalgan. Dengizda gil jinsi bilan glaukonit va nurash jarayonidan 
kaolinit minerallari cho‘kindi jinslar tarkibida uchraydi. Ko‘pchilik varaqsimon 
silikatlarning qattiqligi 1-4 gacha bo‘ladi. Bu sinf minerallariga talk, serpentin, 
kaolinit, muskovit, biotit, xlorit va glaukonitlar kiradi.
5. T o‘ q i m a s i m o n s i l i k a t l a r. Bu guruppa silikatlar boshqa 
kenja sinflardan kristalida kremniy-alyuminkislorodli tetraedlar ketma-ket uch 
hissalanib ulanganligi bilan farq qiladi.
9
To‘qimasimon 
silikatlar 
kimyoviy jihatdan 
K 
va 
Sa 
ning 
alyuminsilikatlaridir. Bu guruh minerallari ikkiga bo‘linadi: dala shpatlari va 
feldshpatitlar. Ma’lumki , tog‘ jinslari tarkibining 50 % ga yaqinini dala shtatlari 
tashkil etadi. Dala shtaplariga tabiatda magmatik nordon tog‘ jinslarida ko‘p 
tarqalgan ortoklaz (KAlSi
3
O
8
) mikroklinlar mansubdir.
9
Baratov P., Mamatqulov M., Rafiqov A. O'rta Osiyo tabiiy geografiyasi. - T.: O'qituvchi, 2002

---

18