Mavzu: Minerallarning tasniflanishi. Reja
Download 31.81 Kb.
|
Minerallarning tasnifi.
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Kislorod minerallari
Kitobning oxirgi qismida O’zbekistonda uchraydigan minerallarning ximiyaviy birikma turlari asosida, X.SHtruns (1962) tasnifi bo’yicha U.A.Dir, R.A.Xaun, Dj.Zusman (1965-1966) va ayrim yangi matYeriallarni hisobga olgan holda tartibga solingan holati bYerilgan. 1. Kislorod minerallari Kislorod – O – oltinchi gruppa elementi. Atom og’irligi – 15,999. Tartib nomYeri – 8. Izotoplari – 16, 17, 18. Klarki – 49,13. Atom radiusi – 0,60A°, ion radiusi O2- – 1,40A°; O6+ - 0,10 A°. Havoga nisbatan solishtirma og’irligi 0° da - 1,105; Yerish temperaturasi 218,4°; qaynash temperaturasi – 183°. SHeele tomonidan 1772 yil va Pristley tomonidan 1774 yil ochilgan. Ximiyaviy hususiyatlari Lavuaze tomonidan aniqlangan. Kislorod inYert gazlardan tashqari hamma elementlar bilan birikadi. Kislorodni qimmatbaho metallari bilan birikmasi barqaror emas. Kislorodni allotrop modifikasiyasi – O3, ozon deyiladi. Kislorod juda turli tuman birikmalar hosil qiladi. Bu to’g’rida maktabni umumiy kimyo kursida tanishib o’tilgan. Biz quyida tabiatda uchraydigan kislorod ishtirok etgan minerallar bilan tanishib chiqamiz. Minerallarda kislorod ftor va gidroksil gruppasi bilan izomorf o’rin almashadi. Texnik usulda kislorodni suvdan (elektroliz usuli) yoki suyuq havodan olinadi. Kisloroddan avtogen payvandlashda, portlovchi moddalar tayyorlashda, medisinada, metallurgiya jarayonlarida va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Kislorod magmatik, metamorfik va cho’kindi tog’ jinslarining tarkibiga kirib, Yer qobig’idagi hamma termodinamik zonalardagi reaksiyalarda qatnashadi. Atmosferada kislorod Erkin xolatda bo’lib, og’irligiga nisbatan 23,3% ni, hajmiga nisbatan esa 21% ni tashkil qiladi. Suvdagi kislorod miqdori og’irligiga nisbatan 85,8% ni tashkil qiladi. Erkin kislorod ma’lum chuqurlikkacha litosferagacha kirib, uni ishtiroki bilan xarakterlanadigan qavat oksidlanish qavati deyiladi. Bu qavatda oksidlanish jarayoni sodir bo’lib, uning analogi bo’lgan oltingugurt birikmalardan siqib chiqariladi. Ammo bu qavatdagi oksidlanish reaksiyasi hamma joyda ham sodir bo’lmay, balki har xil tipdagi uglevodorodlardan iborat (ko’mir va neft konlari), tog’ jinslarida oltingugurt yutilgan qaytarilish zonalari ham ma’lum. Bunday joylar harakat xolatida bo’lib, ular ham vujudga keladi, hamda yo’qolib ketadi. Ayrim hollarda, Erkin kisloroddan butunlay ozod bo’lgan Yer qobig’ining ichki qismlarining ma’lum joylarida radioaktiv nurash natijasida kislorod ajralib chiqadi, ya’ni uran va toriyni oksidlaridan, radioaktiv nurash natijasida kislorod ajralib chiqib, uran va toriyni o’zi esa boshqa birikmalarga o’tib ketadi. Ajralib chiqqan kislorod esa Yer qobig’ining ichki qismlarida oksidlanish reaksiyalarini sodir bo’lishiga olib keladi. Yer qobig’ining asosiy qismi kilorod minerallaridan iborat. Quyida kislorod birikmalarini tiplari bo’yicha qisqartirilgan xolda kislorod ishtirok etgan minerallar nomi berilgan: Sof tug’ma elementlar: Erkin kislorod – O2 Ozon – O3 Oksisulfidlar: KYermezit – 2Sb2S3∙Sb2O3 Voltsit – 4ZnS∙ZnO Oksixloridlar: Atakamit – CuCl2∙3Cu(OH)2 TYerlinguait – Hg2ClO Suvli xloridlar: Karnallit – KCl∙MgCl2∙6H2O Bishofit – MgCl2∙6H2O Suvli ftoridlar: Flyuellit – AlF3∙H2O Paxnolit – NaF∙CaF2∙AlF3∙H2O Oksidlar: Suv – H2O PYeriklaz – MgO Sinkit – ZnO Korund – Al2O3 Kvars – SiO2 Alyuminatlar: SHpinel – MgO∙Al2O3 Ganit – ZnO∙Al2O3 FYerriat va xromatlar: Magnetit – FeO∙Fe2O3 Xromit – FeO∙Cr2O3 Suvli oksidlar: Diaspor – Al2O3∙H2O Gidrargillit – Al2O3∙3H2O Gyotit – Fe2O3∙H2O Manganit – Mn2O3∙H2O Ortosilikatlar: ForstYerit – Mg2SiO4 Olivin – (Mg,Fe)2SiO4 Ortosilikatlarga qo’shilgan birikmalar: SYerpentin – Mg2SiO4∙MgSiO3∙2H2O Xondrodit – 2Mg2SiO4∙Mg(F,OH)2 Metasilikatlar: Enstatit – (Mg,Fe)SiO3 Vollastonit – CaSiO3 Nordon metasilikatlar: Talk – 3MgSiO3∙H2SiO3 Metasilikatlarga qo’shilgan birikmalar: Apofillit – 8CaH2Si2O6∙K2O∙8H2O Kompleks angidridlar: Disten – Al2O3∙SiO2 Sirkon – ZrO2∙SiO2 Alyumokremniyli kislotalar: Kaolin – H2Al2Si2O8∙H2O Pirofillit – H2Al2Si4O12 Alyumosilikatlar: Anortit – CaAl2Si2O8 Leysit – K2Al2Si4O12 Ortoklaz – K2Al2Si6O16 Alyumosilikatlarga qo’shilgan birikmalar: Epidot – 3Ca(Al,Fe)2Si2O8∙Ca(OH)2 Berill – 2BeAl2Si4O12∙3BeSiO3 BryustYerit – (Sr, Ba, Ca)Al2Si6O16∙5H2O Karbonatlar: Kalsit – CaCO3 Malaxit – CuCO3∙Cu(OH)2 Soda – Na2CO3∙10H2O Titanatlar: Titanit – CaTiSiO5 PYerovskit – CaTiO3 Niobatlar va tantalatlar: Tantalit – (Fe,Mn)Ta2O6 Kolumbit – (Fe,Mn)Nb2O6 Fosfatlar: Apatit – Ca5(PO4)3F Vivianit – Fe3(PO4)2∙8H2O Arsenatlar:Yeritrin – Co3(AsO4)2∙8H2O Skorodit – FeAsO4∙2H2O Vanadatlar: Vanadinit – 3Pb3V2O8∙PbCl2 Folbortit – (Cu, Ca, Ba)3(OH)3VO4∙6H2O Antimonatlar: Romeit – 5CaO∙3Sb2O5 Gidroromeit – 3CaO∙2Sb2O5∙6H2O Nitratlar: Natriyli selitra – NaNO3 Kliyli selitra – KNO3 Boratlar: Borasit – 5MgO∙MgCl2∙7B2O3 Bura – Na2B4O7∙10H2O Uranatlar: Uraninit – n(UO2)∙m(UO3) Kyurit – 2(PbO∙5UO3∙4H2O) Sulfatlar: Barit – BaSO4 Mirabilit – Na2SO4∙10H2O Xromatlar: Krokoit – PbCrO4 Volframatlar: SHeelit – CaWO4 Volframit - (Fe,Mn) WO4 Molibdatlar: Vulfenit – PbMoO4 Povellit – Ca(Mo,W)O4 Telluratlar: Montanit – Bi2O3∙Fe2O3∙2H2O Organik birikmalar: Qahrabo – C10H16O Meelit – Al2C12O12∙18H2O Quyidagi jadvalda ayrim oddiy oksidlardagi kislorodning foiz miqdorini keltiramiz:
Yuqorida ko’rsatilgan oddiy oksidlardan kislorod elektroliz yordamida suvni vodorod bilan kislorodga ajratish paytida olinadi. Yuqorida ko’rsatilgan minerallarni asosiy qismini tarkibidagi asosiy elementlariga qarab ko’riladi. Download 31.81 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||