Mavzu: “Minglik” mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi Mundarija kirish

II. BOB BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARIGA 1000 ICHIDA KO’PAYTIRISH VA BO’LISHNI O’RGATISH METODIKASI


2.1. Ming ichida qo’shish va ayirishning og’zaki usullarini pedagogik texnologiyalar asosida tushuntirish

Nomerlashni o‘rganishda o‘quvchilar xona qo‘shiluvchilaridan uch xonali sonlar hosil qilish bilan va sonlarni xona qo‘shiluvchilariga ajratish bilan bevosita bog‘liq qo‘shish va ayirishning eng sodda hollari bilan tanishishgan edi. Endi ming ichida og‘zaki qo‘shish va ayirishning qolgan hollarini qarab chiqish kerak. Hisoblash usullarini ochib berishning nazariy asosi xuddi yuz ichidagi sonlar uchun sonni yig‘indiga qo‘shish va yig‘indini songa qo‘shish qoidalari, shuningdek, tegishli ayirish qoidalari hisoblanadi. Bu usullarni bilish 100 ichida amallarni o‘rganishda ishlab chiqilgani uchun bu yerda ularning yangi sonli materialda qo‘llanishi ustida gap boradi.Shu asnoda 1000 ichida qôshish va ayirishning oğzaki yoki yozma usullarini mukammal qilib tushuntirishda pedagogik texnologiyalarning ôrni juda muhim hisoblanadi.Chunki boshlanğich sinf oʻquvchilari dars qanchalik kôrgazmalarga boyligiga alohida eʼtibor qaratadi va ularda koʻz xotirasi juda yaxshi rivojlangan boʻladi.Misol uchun faraz qilaylik 400 va 200 sonlarini qo‘shishda o‘quvchi faqat 400—bu 4 ta yuzlik, 200 esa 2 ta yuzlik ekanini tushunsa va ular bilan birliklar kabi amal bajarish mumkinligini tushunsa, u faqat 4 va 2 sonlarini osongina qo‘shib qo‘yishi kerak.Shu asosida ayirish (400—200; 4 yuz — 2 yuz), ko‘paytirish (400•2; 4 yuzni

2 ga ko‘paytirish) va bo‘lish (400 : 2; 4 yuzni 2 ga bo‘lish) hollari ham qarab chiqilgan.
Ushbu 700+20, 500+7, 400+5, 940-40, 900+30, 470-2, 358-60; 249-200 ko‘rinishdagi hollar nomerlangan hollar kabi qaraladi, chunki yig‘indi yoki ayirma bu hollarning hammasida uch xonali sonlar yuzlik, o‘nlik va birliklardan qanday tashkil bo‘lishini tushunish asosida bo‘ladi.
Ushbu 570+20 va 570+200 ko‘rinishdagi hollarda yig‘indini va ayirmani topish va bu hollarni bolalarga tanish bo‘lgan 100 ichida bajarishga keltirilishi mumkin. Bu misollarni yechishning boshqa usulini ham ko‘rsatish lozim.
Avval mazkur misollarning yechilishiga asoslangan sonni yig‘indiga qo‘shish. Hamda sonni yig‘indidan ayirish qoidalari takrorlanadi. «Yuzlik» materialidagi tanish misollarni bajarib, qoidalar esga tushiriladi, masalan, misollarni eng qulay usullar bilan yeching: (40+6)+20, (40+6)+2, (50+7)-40, (50+7)-4.Hisoblash usullarini mufassal tushuntiring: 54 + 3, 37-2, 60 + 30, 40-20 va hokazo. Keyin o‘quvchilarga 570+20, 570+200 hollari uchun hisoblash usullarini mustaqil aniqlash taklif qilinadi.Tegishli ko‘rsatmali qo‘llanmalardan (masalan, kvadratchalar va tasmalardan) foydalanib, o‘quvchilar bu misollarni qanday yechish kerakligini qiynalmasdan topishadi va yechilishini yozishadi:
570+200=(500+70)+200=(500+200)+70=770
570+20=(500+70) +20=500+ (70+20) =590
Bolalar bu usullar nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qilishini, nima uchun birinchi misolda son 500 ga qo‘shildi, ikkinchisida esa 70 ga qo‘shilganini tushuntirishlari kerak.
Keyingi darsda oldingi ikkita holga mos holda 570-00 va 570-20 ko‘rinishdagi ayirishga doir misollar yechiladi.Bolalarning o‘zlari hisoblash usulini belgilashadi va nima uchun 1-misolda berilgan son birinchi qo‘shiluvchidan ayirilishini (500-200), 2- misolda Esa ikkinchi qo‘shiluvchidan ayirilishini (70—20) tushuntirishadi.
570—200=(500+70)—200=(500—200)+70=370
570—20= (500 + 70) —20=500+(70—20) =550.
Qo‘shish va ayirishning qolgan hollari yozma ravishda qarab chiqiladi.
Ming ichida yozma qo‘shish va ayirishni o‘zlashtirish bu amallarni istagan kattalikdagi sonlar ustida muvaffaqiyatli bajarish shartidir.Agar o‘quvchilar «Ming» mavzusidagi materialdan yozma qo‘shish va ayirishning to‘liq bilim hamda, malakalarini egallashsa, u holda keyinchalik ularni mustaqil ravishda yangi sharoitlarda ko‘p xonali sonlar bilan amallar bajarishda qo‘llana oladilar.
Yozma qo‘shish va ayirish ketma-ket o‘rganiladi.Yozma qo‘shishni (ustun qilib) bajarishda avval ikki xonali sonlarni qo‘shish bir qator qilib bajariladi, keyin «ustun» shaklida bajariladi.
Tasavvur qilaylik, doskada 32+45 misoli yozilgan bo‘lsin. Bu sonlarning yig‘indisi qanday topiladi? O‘quvchi bunday mulohaza yuritadi: 32 ga 45 ni qo‘shish kerak. 32— bu 30 bilan 2, 45 esa 40 bilan 5. O‘nliklarni qo‘shamiz (30+ 40=70), keyin birliklarni qo‘shamiz (2+5=7), umumiy yig‘indini topamiz (70 + 7=77), ya‘ni u amalda yig‘indini yig‘indiga qo‘shish amalinib bajaradi: 32+45=(30+2)+(40+5)=(30+40)+(2+5)=70+7= =77.
Mulohazalar o‘tkazgandan so‘ng shu misol «ustun» shaklida yechiladi:
Amalni ustun shaklida bajarib, bolalar birliklarni birliklarga, o‘nliklarni o‘nliklarga qo‘shish qulay ekani haqida bemalol xulosa chiqarishadi.
+32
45
-------
77
O‘qituvchi doskaga yangi 532+145 misolini yozadi va uni ham avvalgi misol kabi (32+45) yechish mumkinligini tushuntiradi.
532+145=(500+30+2)+(100+40+5)=(500+100)+(30+40)+(2+5) =600+70+7=677.
Bu yerda yuzliklarni yuzliklar bilan, o‘nliklarni o‘nliklar bilan, birliklarni birliklar bilan qo‘shilganini tushuntirib, o‘qituvchi bu misolni «ustun shaklida» yozishni taklif etadi. «Avval birinchi qo‘shiluvchini yozamiz. Unda nechta yuzlik bor? Nechta o‘nlik bor? Nechta birlik bor? Uning ostiga ikkinchi qo‘shiluvchini yozamiz. Ikkinchi qo‘shiluvchini birinchi qo‘shiluvchi ostiga qanday yozamiz?
Albatta, yuzliklarni yuzliklar ostiga, o‘nliklarni o‘nliklar ostiga birliklarni birliklar ostiga yozamiz. Qanday qo‘shamiz? Albatta, birliklarni birliklar bilan, o‘nliklarni o‘nliklar bilan, yuzliklarni yuzliklar bilan qo‘shamiz. 2 birlikka 5 birlikni qo‘shamiz, 7 birlik hosil bo‘ladi. Chiziqcha ostidagi yig‘indida birliklar o‘rniga 7 ni yozamiz. 3 ta o‘nlikka 4 ta o‘nlikni qo‘shamiz. 7 ta o‘nlik hosil boʻladi.
+532
145
--------
 677
Yig‘indida o‘nliklar o‘rnida 7 ni yozamiz. 5 ta yuzlikka 1 ta yuzlikni qo‘shamiz, 6 ta yuzlik hosil bo‘ladi. Yig‘indida yuzliklar o‘rnida 6 ni yozamiz: yig‘indi 677 ga teng.
Bolalar bunday misollarning ustun shaklida yozilishini va ularning yechilishini birlashtirishni (562+416, 2ta birlik+6 ta birlik=8ta birlik. 6 ta o‘nlin + 1ta o‘nlin=7ta o‘nlik
5ta yuzlik+4ta yuzlik =9ta yuzlik Yig‘indi—978) o‘zlashtirishadi, yozma qo‘shish birliklardan boshlanishini yozishadi.
Keyingi darsda bolalar o‘nlikdan o‘tmasdan uch xonali sonlarni ayirish bilan tanishadilar.
9 birlikdan 4 birlikni ayiramiz, 5 birlik chiqadi. 4 ni chiziqcha ostida ayirmada birliklar o‘rniga yozamiz. 7 o‘nlikdan 3 o‘nlikni ayiramiz. 4 o‘nlik chiqadi. Ayirmada o‘nliklar o‘rniga (xonasida) 4 ni yozamiz, 6 yuzlikdan 4 yuzlikni ayiramiz, 2 yuzlik hosil bo‘ladi. Ayirmada yuzliklar o‘rniga 2 ni yozamiz. Ayirma 245 ga teng bo‘ladi.
Uch xonali sonni ikki xonali songa qo‘shishga katta ahamiyat beriladi. Masalan: 52+931. Bu yerda bolalarni sonlarni to‘g‘ri yozishga o‘rgatish muhimdir.
Noto‘g‘ri yozuvdagi xatoni juda sinchiklab aniqlash muhimdir (bu yerda yuzliklar o‘nliklar ostiga yozilgan, aslida o‘ndiklar ostiga yozilishi kerak va hokazo).
Ushbu 427+133, 363+245, 236+434 ko‘rinishdagi misollarni yechishda nima uchun yozma qo‘shishni og‘zaki hisoblashdagidek yuqori xonalardan emas, balki 1 xona birliklaridan brshlash kerak: o‘quvchilar misollardan birini yechishsin (457+243), bunda qo‘shishni yuzliklardan boshlab, bunday ketma-ketlikdagi hisoblashlar noqulayligiga o‘zlari ishonch hosil qilishadi, chunki yuzliklar raqami va o‘nliklar raqamini tuzatishga to‘g‘ri keladi.