Mavzu: Moddiy zaxiralar klassifikatsiyasi va ularning asosiy nazorat tizimlari Mundarija: Kirish I bob. Moddiy zaxiralar haqida umumiy tushuncha

II BOB. Moddiy vositalar zaxiralarining turlari
2.1 Tovar moddiy zaxiralarni tannarxini aniqlash usullar.
Moddiy vositalar zaxiralarining turlari Yuqorida bayon etilganidek, zaxira tushunchasi moddiy vositalar zaxiralarining ishlab chiqarishdagi barcha sohalarni o’z ichiga oladi, chunki moddiy oqim ishlab chiarishning xomashyodan tortib oxirgi iste’molchiga qadar bo’lgan harakat jarayonlarida zaxira sifatida har qanday bo’limda to’planishi mumkin. Bunda har bir bo’linmadagi zaxiralarni boshqarish o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’ladi. Xomashyoni oxirgi buyumga aylantirshi yo’lida va bu buyumning keyingi harakat jarayonida iste’molchiga sotib borguncha ikkita asosiy zaxira turlari barpo etiladi: -ishlab chiqarish zaxiralari; -tovar zaxiralari: Ularning har biri o’z navbatida uchta turga bo’linadi: -joriy zaxiralar; -sug’urta zaxiralari; -mavsumiy zaxiralar; Aytib o’tilgan zaxiralarning har birini tavsiflab chiqaylik. Ishlab chiharish zaxiralari bular moddiy vositalar ishlab chiqarish sohalari doirasidagi korxonalar ixtiyoridagi ishlab chiqarish 53 iste’moliga mo’ljallangan zaxiralardir. Ishlab chiqarish zaxiralarini barpo etishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish jarayonlarining uzluksiz ishlashini ta’minlashdan iborat. Tovar zaxiralari-bular tayyorlovchi korxonalardagi tayyor mahsulotlarning zaxirasi, shuningdek tovarlarning yetkazib beruvchidan iste’molchigacha bo’lgan yo’llar davomidagi zaxiralar, ya’ni ulgurji korxonalar, mayda ulgurji va chakana savdo omborlar, tayyorlovchi tashkilotlar va yo’ldagi yetib kelmagan zaxiralar hisoblanadi. Tovar zaxiralariga, masalan, tayyorlangan mahsulotlar zaxirasining korxona omborida turgan mahsuloti ham kiradi. Tovar zaxiralari o’z navbatlarida ishlab chiqarish vositalarining zaxiralariga va iste’mol buyumlari tovarlarining zaxiralariga bo’linadi. Masalan, metallurgiya kombinatining metallprokat mahsulotlarining zaxiralari sotish xizmati omborida turgan zaxiralar ishlab chiqarish vositalari zaxirasiga kiradi (metallprokat sotish uchun tayyorlangan, biroq xaridor uni ishlab chiqarishga sarflaydi). Iste’mol buyumlarining zaxiralari misoliga xalq iste’moli uchun sarf qilinadigan tovarlarning ombordagi zaxiralarini kiritish mumkin. Yuqorida bayon etilganidek, ishlab chiqarish va tovar zaxiralari joriy, kafolat va mavsumiy zaxiralarga bo’linadi. Joriy zaxiralar-bular ishlab chiqarish va tovar zaxiralarining asosiy qismi hisoblanadi. Zaxiralarning buvday qismi navbatdagi yetkazib berishlar oralig’ida ishlab chiqarish va savdo jarayonlarining uzluksizligini ta’minlaydi. Joriy zaxiralarning ko’rsatkichlari doimiy ravishda o’zgarib turadi (zaxiralar ishlab chiqarish va savdo jarayonlarining talablarini ta’minlagani holda - «oqib» chiqadi). Sug’urtalash zaxiralari-ular tovar zaxiralari bilan ishlab chiqarish va savdo jarayonlarini uzluksiz ravishda favqulodda holatlarda ta’minlashni nazarda tutadi. Tovar-moddiy zaxiralar quyidagicha tasniflanadi: Ishlab chiqarish Zaxiralar - korxonalarda shakllanadigan, ishlab chiqarishning uzluksizligini ta'minlash uchun mo'ljallangan zaxiralar; Tovar Zaxiralar - korxonaning omborlarida, muomalada bo'lgan tayyor mahsulotlar zaxiralari (tranzit zaxiralari, savdo korxonalaridagi zaxiralar); Hozirgi zaxiralar - ketma-ket yetkazib berish o'rtasida material oqimining uzluksiz harakatlanishini ta'minlaydigan zaxiralar. Ular 54 ishlab chiqarish va inventarizatsiyaning katta qismini tashkil etadi. Ularning qiymati buyurtmaning keyingi partiyasini olish paytida eng yuqori va uni tugatish paytida minimal bo'ladi. Shuningdek, zaxiralarning quyidagi turlarini ajratib ko'rsatish mumkin: Tayyor zaxiralar - ishlab chiqarish va inventarizatsiya bo'yicha ajratilgan zaxiralar. Kafolatlangan zaxiralar - ishlab chiqarish (savdo)ga uzluksiz yetkazib berilishini ta'minlash uchun mo'ljallangan doimiy o'lchov zaxiralari, masalan, yetkazib berishning rejalashtirilganidan chastota yoki miqdorning o'zgarishi, iste'molning o'zgarishi, talabning o'zgarishi, yetkazib berishda kechikishlar va boshqalar korxona mavjud bo'lgan normal sharoitda daxlsizdir. Mavsum zaxiralar - ishlab chiqarishning mavsumiy tabiati, moddiy ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish, transportda shakllangan zaxiralar. Tashish zaxiralari - bitta bazaning oxiri va hisobot davri boshidagi moddiy zaxiralar. Eng kerakli zaxira - ko'rib chiqilayotgan inventarizatsiyani boshqarish tizimidagi eng katta iqtisodiy maqsadga muvofiq zaxiralar. Keyingi buyurtma to'plami yetkazib berilishi yoki keyingi buyurtma berilishi kerak bo'lgan zaxira qiymati zaxiraning eng yuqori darajasi deb ataladi. Zaxira me'yori mahsulot ishlab chiqarish (sotish) ni uzluksiz yetkazib berishni ta'minlash uchun ishlab chiqarish (savdo) korxonasida bo'lishi kerak bo'lgan ishchi kuchining minimal miqdoridir. Har bir zaxira turini o'lchash mumkin: a) turini (birlik, m2) darajasini aniqlash uchun muayyan turdagi mahsulotning zaxiralari bilan ta'minlash; b) qiymat nuqtai nazaridan, qancha manbalar va qancha mablag'lar borligini bilishingiz kerak. Aksiyalarning umumiy qiymati va mahsulotni sotish, xarajatlar va boshqa ko'rsatkichlar bilan taqqoslash uchun qanday narx kerak. c) xavfsizlik kunlarida (kerakli miqdordagi zaxiralar kunlik o'rtacha qiymatga bo'linadi).
Aytib o’tilganidek, zaxira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarini
qamrab oladi, chunki xomashyoning birinchi manbadan so’nggi iste’molgacha bo’lgan 
harakatida moddiy oqim barcha maydonchalarda zaxira ko’rinishida yig’ilishi mumkin. Bunda
har bir maydonchada moddiy zaxiralarni boshqarish o’z xususiyatiga ega. Xomashyoni 
mahsulotga aylantirish yo’lida va bu mahsulotning so’nggi iste’molchiga yetkazilishida zaxiralarning ikki asosiy turi tashkil etiladi:
1. Ishlab chiqarish zaxiralari.
2. Tovar zaxiralari.
O’z navbatida bu zaxiralardan har biri uch turga bo’linadi:
a) joriy zaxiralar; b) sug’urta zaxiralari; v) mavsumiy zaxiralar.
Zaxiralar yetkazib beruvchi, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi bevosita bog’lanishni
kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi. Zaxiralar mavjudligi ishlab chiqarishni optimal xizmatdagi partiyalar bilan yetkazib berilayotgan xomashyo bilan ta’minlashga, shuningdek, xomshyoni 
optimal hajmdagi tayyor mahsulotga aylantirish imkonini beradi. Xomashyo zaxiralari shu 
xomashyoni yetkazib beruvchining mahsulot ishlab chiqaruvchiga bo’lgan bog’lanishini kuchsizlantiradi. Ishlab chiqarish jarayonida bo’lgan yarim tayyor mahsulotlar zaxirasi alohida 
tsexlarning bir - biriga bo’lgan bog’lanishini kamaytiradi.
Zaxiralar quyidagi turlarga bo’linadi:

1. 
   Bufer zaxiralar yetkazib beruvchi va iste’molchilar orasida tashkil etiladi. Bu zaxiralar materiallar harakati bilan bog’liq bo’lgan qoplamalar uchun o’z vaqtida yetib kelmaslikni to’ldirish, mahsulotni xarid qilish imkoniyatini ta’minlash, shuningdek, mahsulotni qulay hajmdagi partiyalar bilan ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
   

2. Tayyor mahsulot zaxiralari qulay hajmdagi mahsulot partiyalari bilan ishlab chiqarishni ta’minlash, kutilayotgan talabni qondirish, haqiqiy talabning istiqbollashgan zaxiradan farqlanishini qoplash maqsadlariga xizmat qiladi.
3. Ushlanib qolishlarni qoplash uchun zaxiralar material resurslarning harakatlanishi bilan bog’liqdir. Agar ushlanib qolish vaqti ma’lum bo’lsa, bunday zaxiralar hajmini aniqlash qiyinchiliklar tug’dirmaydi.
4. Kutilayotgan talabni qondirish uchun kerak bo’lgan zaxiralar istiqbollashayotgan talabni qoplash uchun xizmat qiladi. Talabning hajmi va vaqti aniq hisoblangani uchun bunday zaxiralarning aniqlanishi qiyinchiliklar tug’dirmaydi.
5. Kafolat zaxirasi talabning aniqlab bo’lmaydigan o’sishini qondirish uchun xizmat  qiladi. Bu zaxiralarning mavjudligi haqiqiy talabning istiqbollashayotgan talabdan farqini qoplaydi.
Logistika kontseptsiyasining amaliyotda qo’llanishi korxona va firmalarda yalpi zaxiralarning muvofiqligi bilan bog’lanadi. Zaxiralarni qulaylashtirish mezoni xarid bo’yicha xarajatlar mahsulotning yo’qligi natijasida hisoblanadi.
Xarid bo’yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi: buyurtmani qayd etish bo’yicha xarajatlar; yetkazib beruvchilar bilan yetkazib berilgan tovarlar va kommunikatsiya haqida  shartnomani qayd etish bo’yicha xarajatlar, agar transportda tashish narxi qabul qilinayotgan  tovarning narxiga kirmasa; transport xarajatlari, tovarni qabul qilish va omborda saqlash xarajatlari. Bularning ayrimlari buyurtmada belgilanadi va buyurtma hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Boshqalari esa, masalan, transport va ombor xarajatlari buyurtma hajmiga proportsional bog’liqdir.
Zaxirani saqlash bo’yicha xarajatlar omborda mahsulotni ma’lum vaqt davomida saqlash xarajatlari bilan belgilanadi va bevosita ombordagi mahsulot hajmiga bog’liq bo’ladi. Bunga ombor xarajatlari, renta xarajatlari (agar inshoot ijara qilingan bo’lsa), ishlab chiqaruvchi birlikka tegishli omborlarning mohiyati uchun joriy xarajatlari kiradi. Bu tur xarajatlarga kapital xarajatlar kiradi. Bu guruhga, shuningdek, sug’urta va soliq xarajatlari ham kiritiladi. Sug’urta xarajatlari zaxira yong’in yoki o’g’rilik natijasida yo’qolishlaridan himoya sifatida ishlatiladi. 
Zaxiralar hisoblangan kun bo’yicha soliqqa tortiladi. Bu guruhga tabiiy ofat va zaxiralarning buzilishlari natijasidagi yo’qotishlar ham kiritiladi.
Mahsulot yo’qligi natijasida ishlab chiqaruvchi omborda mahsulot yo’q bo’lganligi  natijasida to’satdan hosil bo’lgan talabni qondira olmaydigan yo’qotishlarga duch keladi. 
Bu yo’qotishlar ikki turga bo’linishi mumkin:
1. Yo’qotilgan sotishlar qiymati, bunda buyurtmachi o’z buyurtmasini boshqa ishlab  chiqaruvchiga beradi. Bu usulda xarajatlar ko’zda tutilgan xarajatlardan foyda yo’qotish bilan aniqlanadi.
2. Buyurtmachi buyurtma berilishini kutib turadi. Sotuvlar yo’qotilmagan, balki  surilgandir.
Ammo kutish qo’shimcha xarajatlarni, buyurtmani qayd etish uchun, transport va ombor xarajatlari va boshqalarni tug’dirishi mumkin. Bu xarajatlarni aniqlash qiyinchiliklar tug’dirmaydi.

2.