Mavzu: Moliya bozorida opsion shartnomalari va ularning turlari Reja: Kirish

1-rasm. Muvaffaqiyatli savdo ogohlantirishlaridan taklif va so'rov narxlari bilan opsion shartnomalarining kuzatuv ro'yxati⁷
Opsion operatsiyalari mamlakatlarda keng qo'llaniladi G'arbiy Yevropa va Amerika Qo'shma Shtatlari so'nggi ikki asrda. Rossiyada optsion operatsiyalari faqat so'nggi bir necha yil ichida keng tarqaldi va shuning uchun ularni qonunchilik bilan tartibga solish va ular uchun huquqni qo'llash amaliyoti faqat shakllanish bosqichida.
Opsion bitimi optsion xaridoriga ma’lum bir tovarni sotib olish yoki sotishning narxi va boshqa shartlarini oldindan kelishib olish va shu orqali o‘zini ushbu mahsulot bahosining mumkin bo‘lgan o‘sishi (pasayishi)dan sug‘urtalash imkonini beradi. Biroq, agar bozor kon'yunkturasi optsion shartlaridan ko'ra qulayroq bo'lib qolsa, xaridor har doim bunday bitimdan voz kechishi va o'ziga kerak bo'lgan mahsulotlarni (mavjudini sotish) o'zi uchun qulayroq narxda sotib olishi mumkin.
To'xtatib turuvchi shartga ega bo'lgan optsion (aks holda to'siq varianti deb ataladi) tomonlar uchun ham qulaydir, chunki asosiy bitimni tuzish faqat oldindan belgilangan vaziyat yuzaga kelganda va oldindan kelishilgan shartlarda amalga oshirilishi mumkin, bu esa xaridor o'z xatarlarini minimallashtirish yoki o'zini nomaqbul oqibatlardan sug'urtalash.O'zining o'ziga xosligi tufayli optsion oddiy fuqarolik muomalasida ham, fond birjasida ham erkin va muntazam kotirovka qilinadigan asosiy aktivlarga nisbatan keng qo'llaniladi. Shu sababli, optsionlar birjalarda sotiladigan valyuta, aktsiyalar, tovar va moliyaviy aktivlarga nisbatan ham, oddiy tovarlar va hatto xizmatlarga nisbatan ham tuzilishi mumkin: avtomobillar, maishiy texnika, ko'chmas mulk va boshqalar.
92724 Opsion bitimi bo‘yicha sotish
Hisobvaraqning ta’rifi: moliyaviy instrumentni sotish bo‘yicha opsion (opsion — bu, shartnoma davri ichida moliyaviy instrumentning ma’lum qismini aniq belgilangan kursda sotish yoki sotib olish huquqini beruvchi shartnomadir) shartnomaning hisobi olib boriladi. Ushbu hisobvaraq uchun 96369 — “Opsion shartnomasi bo‘yicha sotish kontr-hisobvarag‘i” kontr-hisobvaraq hisoblanadi.
Hisobvaraqning debetida moliyaviy instrumentni sotishga asoslangan opsion shartnomalarining summasi aks ettiriladi.Hisobvaraqning kreditida opsion shartnomalari bo‘yicha sotilgan moliyaviy instrumentning summasi aks ettiriladi.Tahliliy hisob har bir opsion shartnomasi bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda olib boriladi.
92728 Opsion bitimi bo‘yicha sotib olish
Hisobvaraqning ta’rifi: moliyaviy instrumentni sotib olish bo‘yicha opsion (opsion — bu, shartnoma davri ichida moliyaviy instrumentning ma’lum qismini aniq belgilangan kursda sotish yoki sotib olish hukuqini beruvchi shartnomadir) shartnomalarning hisobi olib boriladi. Ushbu hisobvaraq uchun 96370 — “Opsion shartnomasi bo‘yicha sotib olish kontr-hisobvarag‘i” kontr-hisobvaraq hisoblanadi.Hisobvaraqning debetida moliyaviy instrumentni sotib olishga asoslangan opsion shartnomalarining summasi aks ettiriladi.Hisobvaraqning kreditida opsion shartnomalari bo‘yicha sotib olingan moliyaviy instrumentning summasi aks ettiriladi.
Tahliliy hisob har bir opsion shartnomasi bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda olib boriladi.
92732 Svop shartlarida sotish
Hisobvaraqning ta’rifi: moliyaviy instrumentni sotish bo‘yicha svop (svop — bu, shartli summada va kelishilgan indeksni qo‘llash asosida kelajakda to‘lovlarni almashtirish bo‘yicha kelishuvdir. Ikki namuna sifatida valyuta svopi va foizlar stavkasi bo‘yicha svop xizmat qiladi) shartnomaning hisobi olib boriladi. Ushbu hisobvaraq uchun 96371 — “Svop shartlari bilan sotish kontr-hisobvarag‘i” kontr-hisobvaraq hisoblanadi.
Hisobvaraqning debetida moliyaviy instrumentni sotishga asoslangan svop shartnomalarining summasi aks ettiriladi.Hisobvaraqning kreditida svop shartnomalari bo‘yicha moliyaviy instrumentning sotilgan summasi aks ettiriladi.Tahliliy hisob har bir svop shartnomasi bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqarda olib boriladi.⁸
Opsion kelishilgan muddat davomida maʻlum bir mukofot summasi hisobiga belgilangan miqdordagi tovarlar yoki moliyaviy instrumentlarni belgilangan (kelishilgan) narx boʻyicha sotib olish yoki sotish huquqini beruvchi bitimni oʻzida aks ettiradi. Bundan koʻrinib turibdiki, opsionlarning ikkita asosiy turi amal qiladi. Yaʻni xarid qilish boʻyicha opsion (option call) kelajakda bitimda belgilangan shartlarda bazis aktivini sotib olish huquqini bersa, sotish boʻyicha opsion (option put) oʻz egasiga kelajakda bazis aktivini bitim shartlariga muvofiq sotish huquqini beradi. Bitimda qayd etilgan bazaviy aktivlar bahosi opsionning ijro etilish (bajarilish) bahosi (strike price) deb ataladi. Bitimda kelishilgan sana bitim muddatining tugash sanasi (expiration date) yoki toʻlov muddati (maturity) deb ataladi. Opsion bitimini amalga oshirish stiliga koʻra Amerika opsioni va Yevropa opsioniga boʻlinadi. Amerika opsion (American option)lari ular amal qilish muddatining tugaguniga qadar istalgan paytda bajarilishi mumkin. Yevropa opsion (European option)lari esa ularning tugash muddatiga kelibgina amalga oshirilishi mumkin. Opsionlar birjada va birjadan tashqarida kotirovkalanadi. Fond birjalarida aksariyat holatlarda kotirovkalanadigan opsionlar boʻyicha bitta opsion bitimining predmeti sifatida 100 ta aksiyani sotib olish yoki sotish olinadi.
Opsion shartnomalarida bazaviy aktivlar sifatida aksiyalar, valyutalar, fond indekslari, fyucherslar olinadi. Aksiyalar boʻyicha opsionlar yoki fond opsionlari (stock options) Chikago opsion birjasida, Filadelfiya fond birjasida (www.fhlx.com), Amerika fond birjasida (www.amex.com), Tinch okeani fond birjasi (www.pasifex.com) va Xalqaro qimmatli qogʻozlar birjasida (www.iseoptions.com) kotirovkalanadi. Opsionlar 1000 dan ortiq turli xil aksiyalar boʻyicha tuziladi. Bitta kontrakt uning egasiga 100 ta aksiyani belgilangan ijro etilish bahosi boʻyicha sotish yoki sotib olish huquqini beradi. Bunday shartnoma miqdori aksiyalarning oʻzi uchun ham qulay, qoidaga koʻra 100 dona aksiya boʻyicha lotlar sotiladi.
Fyuchers opsionlari yoki fyuchers boʻyicha opsionlar (futures option)da bazaviy aktiv sifatida fyuchers shartnomalari qoʻllanadi. Bunday opsion aniq belgilab qoʻyilgan bazis aktiv boʻyicha fyuchers shartnomasini sotish yoki sotib olish huquqini beradi. Hozirgi vaqtda asosida oddiy fyuchers shartnomalari boʻlgan aksariyat aktivlar boʻyicha fyuchers opsionlari koʻpchilik uchun qulay. Qoidaga koʻra, fyuchers shartnomalari va fyuchers opsionlar bitta birjada kotirovkalanadi.⁹

4.