Mavzu: Mulohaza va ular ustida amallar Reja

Diz’yunksiya (mantiqiy yig’indi ) amali. Mulohaza mantiqida ishlatiladigan yana bir binary amal, diz’yunksiya (mantiqiy yig’indi) amali bo’lib, unga o’zbek tilidagi “yoki” bog’lovchisi mos keladi. Shuni ta’kidlash joizki, “yoki” bog’lovchisidan o’zbek tilida ikki xil ma’noda foydalaniladi. Bu so’z birinchi holda, rad etuvchi “yoki”, ikkinchi holda esa rad etmaydigan “yoki”ma’nosida ishlatiladi. “yoki” bog’lovchisi rad etuvchi ma’noda ishlatilganda esa bog’lanayotganlarning hech bo’lmaganda biri ro’yobga chiqishi nazarda tutiladi. Masalan, “ bugun yakshanba yoki men kinoga boraman” murakkab mulohazani olaylik. Agar haqiqatdan ham bugun yakshanba bo’lsa va men kinoga borsam, u holda bu mulohaza chinmi,yolg’onmi? Agar yuqoridagi mulohaza yolg’on deb hisoblansa, u holda yoki bog’lovchisi rad etuvchi ma’noda ishlatilgan bo’ladi.
Agar x va y mulohazalarning ikkilasi ham yolg’on bo’lsa, u holda “x yoki y “ mulohazasi, shubhasiz yolg’on bo’ladi. X chin va y yolg’on bo’lgan holda yoki x yolg’on va y chin bo’lganda, “x yoki y “ mulohazani chin deb hisoblash kerak, bu esa o’zbek tilidagi “yoki” bog’lovchisining rad etmaydigan ma’nosiga to’g’ri keladi. Tabiiyki, har ikkala x va y mulohazalar chin bo’lganda “x yoki y” mulohaza uchun bo’ladi.
4-ta’rif. Berilgan x va y elementar mulohazalar yolg’on bo’lgandagina yo qiymat qabul qilib, qolgan hollarda esa, ch qiymat qabul qiluvchi murakkab mulohaza x va y mulohazalarning diz’yunksiyasi deb ataladi.
“Berilgan mulohazalarning diz’yunksiyasi bu mulohazalarga diz’yunksiya amalini qo’llab hosil qilinadi” deb aytish mumkin. Diz’yunksiya amali 2-jadvalda ifodalangan amali bo’lib, unga o’zbek tilidagi rad etmaydigan ma’noda ishlatiladigan “ yoki “ bog’lovchisi mos keladi. Diz’yunksiya amalini belgilashda “ “belgidan foydalaniladi. Berilgan x va y elementar mulohazaning diz’yunksiyasi “ “kabi belgilanadi “ x yoki y “ deb o’qiladi.
Berilgan x va y elementar mulohazalarning diz’yunksiyasi uchun chinlik jadvali 5-jadval bo’ladi (2-jadvalning x, y va ustunlariga qarang).
5-misol. “10 soni 5ga qoldiqsiz bo’linadi yoki 7>9” murakkab mulohaza chin, chunki berilgan mulohaza ikkita “ 10 sani 5ga qoldiqsiz bo’linadi”. Va “ 7>9 “ elementar mulohazalar diz’yunksiyasisifaatida qaralishi mumkin hamda bu ikkita elementar mulohazalardan biri, anaiqrog’I, “ 10 soni 5ga qoldiqsiz bo’linadi”. Mulohazasi chindir.