Mavzu: "munshaot" asaridagi maktublar tasnifi

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MAVZU: “MUNSHAOT” ASARIDAGI MAKTUBLAR TASNIFI
Guruh: 301
Fan: Navoiyshunoslik
O’qituvchi: Ilyos Ismoilov
Bajardi: Amirova Madina
REJA:

• MAKTUB JANRINING KELIB CHIQISHI VA XUSUSIYATLARI HAQIDA.
• “MUNSHAOT” ASARINING YOZILISHI VA UNDAGI MAKTUBLAR XUSUSIDA
• ASARDAGI MAKTUBLAR TASNIFI
• NAVOIY MAKTUBLARINING BADIIY XUSUSIYATLARI HAQIDA.

Noma janri uzor tarixga ega. Noma so‘zi xat, mak tub ma’nolarini bildiradi. Nomaning ilk ko‘rinishlari O‘rta Osiyo tarixida yozuv paydo bo‘lmasdan ilgari buyumlar vositasida ham ifodalangan. Bunga misol sifatida skiflar shohi Idanfrisning Eron shohi Doroga yuborgan buyumlar — kamon o‘qi, baqa, sichqon va qushdan iborat o‘ziga xos «maktub»ini eslash kifoya. Bu singari maktublarning tarixi juda qadimiydir.
Nomaning ildizlarini yana xalq og‘zaki ijodida ko‘ramiz . «Alpomish» dostonida nomaning ilk namunasi bor. Qalmoqlar yurtida qolgan Barchin o‘zining nochor ahvolini bayon etib, Hakimbekdan yordam so‘rab, unga noma yozadi va bu nomasini o‘nta navkar orqali yuboradi .
Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘atit-turk» asarida irqish so‘zini izohlar ekan, «maktub, noma ma’nosida ham qo‘llanadi» (1 jild, 17-bet) deb izoh beradi. Noma janridan ma’lum tarixiy va ijtimoiy-siyosiy voqealar jarayonida ham istifoda etilgan. Miloddan oldingi III asrda Markaziy Osiyoda hukmdorlik qilgan Boting tangriqutning Xitoy malikasiga yozgan maktublari va malikaning Botir tangriqutga yozga javoblari ma’lum.
Noma eski o‘zbek tilida bildirguluk so‘zi bilan ham ifodalangan. “O‘g‘uznoma” dostonida O‘g‘uz xoqon barcha ellarning hukmdorlariga bildirguluk, ya’ni noma yuborib, bo‘ysunishni va o‘lpon to‘lashni talab etadi. Shu tariqa ma’lum ehtiyojlar tufayli paydo bo‘lgan xabarni ifodalash shakllari ham nomaning shakllanishiga asos bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
O`zbek adabiyotida maktubning boshqa shakllari ham uchraydi. Adabiyotga daxldor xatlarning ham bir necha xil, masalan:
1. Badiiy xatlar: a) nomalar ( ularning o`zini B.Valixo`jaev 4 guruhga bo`lib o`rganadi, noma so`zi bilan kelgan asarlarning o`zi ham janr va maqsad nuqtai nazaridan xilma-xil bo`lib, ularni bir andaza bilan o`lchash, hammasiga doir biror qoida chiqarish mushkulligini to`g’ri ta`kidlab o`tadi1).
b) badiiy asarlar ichidagi oshiqona maktublar
2. Adabiy-tanqidiy maktublar. Bunday maktublarning o`zi ham bir necha ko`rinishlarga ega. Masalan, tanqidchining yozuvchiga maktubi, kitobxonning adibga maktubi va h.k2. Alisher Navoiy ijodida ularning barcha turi uchraydi. Shuning uchun buyuk o`zbek shoiri Alisher Navoiy xatga juda katta e`tibor bilan qarab, uni kishilar orasidagi eng muhim aloqa vositalaridan biri sanagan edi. Navoiy maktubni obrazli tarzda «hijrondagi shu`la, tiriklik nishoni» deb ta`riflagan.
Maktub insoniy hujjat hisoblanadi. Unda maktub yozuvchining shaxsiyati, o`ziga xos ruhiy holati, kechinmalari aniq va xolisona ifodalanadi. Maktubning tub mohiyatini, yuragini dalilning o`zi emas, balki eng avvalo, shaxs va unga munosabat, shu tufayli tug’ilgan shaxsiy fikr-o`ylar, kechinmalar, his-tuyg’ular ifodasi tashkil etadi.
Xat inson hayotida ham, jumladan, uning ma`naviy yuksalishida ulkan o`rin tutadigan adabiyotning rivojlanishida ham ma`lum ahamiyatga ega. Shu nuqtai nazardan xatlarni, eng avvalo, bir necha guruhga ajratish zarurati kelib chiqadi: shaxsiy xatlar, adabiy xatlar, publitsistik xatlar, badiiy xatlar.
Kishilar o`rtasidagi shaxsiy xatlar aloqa vositasi sifatida ko`rinsa, adabiyotdagi xatlar alohida bir janr hisoblanadiki, ularning turli shakllarini o`rganish oldimizda turgan muhim vazifalardan hisoblanadi.
Xatlarni kimga, nima sababdan, qachon yozilishiga qarab tasnif qilish mumkin. Shaxsiy xatlarning o`zini ham bir necha turlarga bo`lib chiqish mumkin: 1) do`stlarga , tanishlarga yozilgan xatlar
2) siyosiy-ijtimoiy, publitsistik mazmundagi xatlar
3) adabiyotga oid xatlar (yozuvchiga, tanqidchiga v.h)
Maktubni ko`zguga qiyos qiladilar, o`zingiz qanday bo`lsangiz, xatingiz ham o`zingizga o`xshaydi. Xat ko`zgu kabi ma`naviy qashshoqlikni ham, «qaynab yotgan hissiy va tafakkur boyligingizni ham bexato aks ettirishi mumkin» (Asqad Muxtor).
Xat har bir xalqning yozuvi bilan tengdoshdir. Yozuv kelib chiqishi oqibatida insonlarda xat yozish ehtiyoji ham yuzaga kelgan. Xorazm yozuvining eng qadimgi namunasi Qo`yqirilgan qal`adan topilgan bo`lib, eramizdan oldingi 3 asrga oiddir. So`g’d yozuvining yodgorligi esa Tali Barzu (So`g’d)dan topilgan sopol idish sinig’iga o`yib yozilgan bo`lib, eramizdan oldingi 1 asrga tegishlidir. Bu yozuv namunalarining 2-3 asrlarga oid obidalari Dunxuan (Sharqiy Turkiston)dan topilgan. Ularda Samarqandda yashagan ona va Dunxuanda turadigan qiz o`rtasidagi yozishmalar ifodalangan. Yozishmalar oilaviy turmush, O`rta Osiyo xalqlarining yuqori madaniy saviyasi haqida ma`lumot beradi1.
Turkiy xalqlar adabiyoti orasida dastlabki mukammal namuna sanalgan bu maktubot o`quvchilarga asl holicha emas, balki hozirgi adabiy tilimizdagi izohli bayoni tarzida havola etildi. Albatta har narsaniig asli yaxshi, ammo maktublar mazmunini tezroq anglashda engillik bo`lsin uchun muhtaram olimlarimizdan biri Yusuf Tursunov tomonidan bu ish amalga oshirildi. Ya`ni 2001 yilda Yu.Tursunov izohli bayon muallifi, nashrga tayyorlovchi sifatida bu xayrli ishlarni amalga oshirgan edilar. Alisher Navoiy hazratlarining bir qancha dostonlarining nasriy izohli bayonlari nashr etilgan edi. «Munshaot» bayoni o`sha harakatlarning davomi sifatida yuzaga keldi. “Alisher Navoiy turkona libos kiydirgan bu insho kelinchaklari yuzidan ana shunday pardalarni ko`tarish va ulardagi yashirin ma`no-maqsadlarni zamondoshlarimizga mumkin qadar namoyon etish maqsadida biz asarni hozirgi adabiy tilimizga yaqin matnini tayyorlashga harakat qildik”,-deb yozadi olimning o`zi2. Biz ishimizda Navoiy asarlarining 20 jildligidagi 12-jilddan va Yu.Tursunov amalga oshirgan izohli bayondan foydalandik.
Ma`lumki, qadimdai yozishmalar insonlar o`rtasidagina emas, balki davlatlar o`rtasidagi munosabatlarning yaxshilanishi va mustahkamlanishida muhim vosita vazifasini o`tab kelgan. Hatto, o`rta asr Sharqida yozishmalar takomil topib borib, insho san`ati deb ataluvchi san`atga aylangan. Xususan, ijod ahli o`rtasidagi yozishmalar o`ziga xos badiiyat namunasi sifatida yuzaga kelgan. Insho san`atining go`zal namuna­si sifatida qadrlangan bunday maktublar mualliflariing o`zlari tomonidan yoki ularning muxlislari tomonidan jamlanib bir to`plam holiga ham keltirilgan.
Navoiy «Munshaot»ning kirish qismida bu asarning yuzaga kelish sabablarini tushuntirib o`tadi. Unda ta`kidlanishicha, shaxslarning fors tilidagi o`zaro yozishmalari go`zal so`zlar va iboralar bilan bezatilgan, ularda she`rlardan foydalanilgan, umuman, yuksak badiiy saviyada bitilgan. Lekin bu hol turkiguy xalqlar orasida rasm bo`lmagan. Shuni nazarda tutib, Navoiy «Xayolga andoq keldikim, turk alfozining dag’i ruq`alari ham ul misol bila bitilgay va bu tilning nomalarin ham ushul minvol bila sabt etilgay»1,— deb yozadi. Binobarin, Navoiy turkiy tilda ham yaxshi va chiroyli insholar yozish uchun barcha imkoniyatlar mavjud, nasrning bu turida ham ajoyib namunalarr yaratsa bo`ladi, deb hisoblaydi.
Mana shu maqsadda Navoiy o`z xatlarini yig’adi. Navoiyning bu majmuadan ko`zlagan yana bir maqsadi — xatlardagi fikr hamda nasihatlarning barcha uchun foydali ekanligini tushuntirish va ularga rioya etishga chaqirish, xalq va mamlakat manfaatlariga zid bo`lgan narsalarni yo`qotish, insonning tinchligi, farovonligini ta`minlaydigan yaxshiliklar uchun kurashish zarurligini uqtirishdan, shoir iborasi bilan aytganda, baxt-saodat kalitini ularga ko`rsatishdan iborat edi. Bu haqda Navoiy «Munshaot»da shunday deydi: