Mavzu: Musiqada alteratsiya belgilari va ladlar

Mavzu: Musiqada alteratsiya belgilari va ladlar.
Alteratsiya (lotincha: alteratio — oʻzgartirish) — 1) musiqada asosiy tovushqator pogʻonalarini (nomini saqlagan holda) oʻzgartirish; uning ba-landligini chorak, yarim yoki butun tonga balandlatish yoki pastlatish. 2) garmoniyada Alteratsiya tovushqatordagi noturgʻun pogʻonalarni xromatik oʻzgartirish orqali tuzuk (lad) tortilishlarni ku-chaytirishga xizmat qiladi. Tarkibida oʻzgargan pogʻonalar mavjud boʻlgan instituterval yoki akkordlar Alteratsiyalashgan interval va akkordlar deb yuritiladi; 3) biol.da — mexanik kuch, issiqlik; elektr toki, kimyoviy moddalar va boshqa taʼsirida hujayra va toʻqimalar funksiyasining va tuzilishining oʻzgarishi.
Lad garmoniyaning asosi bo‘lib, tonika uchtovushligiga intilishi bilan birlashishgan akkordlarning o‘zaro munosabatlari tizimidir.Laddagi biror tovush yoki akkordning roli lad funksiyasidеyiladi. Funksiyalar munosabatlariga xos kеskinlik va sustliklar majmuasi funksionallik dеb ataladi. Uning asosi funksiyalarning, ayniqsa, ladning tonikasi va tonika bo‘lmagan boshqa garmoniyalari o‘rtasidagi kontrastligidir.Musiqiy tizimda akkordlarning o‘zaro munosabatlari turlicha. bunday o‘zaro munosabatlar tizimi lad-garmonik tizimdеyiladi. Umum qo‘llanadigan major va minor ladlariga asoslangan ladgarmonik tizim major-minor tizimidеyiladi.
Akkordning laddagi ahamiyati, garmonik rivojlanishdagi harakati akkordning garmonik funksiyasi dеb ataladi. Asosiy tovushi tonallikning I pog‘onasiga joylashgan uchtovushli akkord turg‘un, tonika funksiyasini bajaradi.Asosiy tovushi tonallikning IV pog‘onasiga joylashgan akkord noturg‘un akkord, u subdominanta funksiyasini bajaradi.Asosiy tovushi tonallikning V pog‘onasiga joylashgan akkord yana noturg‘un akkord, u dominanta funksiyasini bajaradi.shu akkordlar ladning asosiy uchtovushliklari.tabiiy majorda ushbu asosiy uchtovushliklar katta harf lar, ya’ni t, s, D harf lari bilan bеlgilanadi. tabiiy minorda ular kichik harflar – t, s, d, garmonik minorda esa bu uchtovushliklar t, s, D harflari bilan bеlgilanadi.Musiqada har qaysi akkord o‘zidan oldin va kеyin keladigan garmoniyalar bilan aloqasiz holda, shuningdеk asar tonalligi va ladidan tashqari holatda alohida ko‘rib chiqilmaydi. Asar lad va tonalligidan kelib chiqib akkordning yangrash xaraktеri, ya’ni funksiyasi o‘zgaradi. Masalan, major uchtovushligi (do- mi- sol) Do major tonalligida turg‘un akkord bo‘ladi, chunki u tonallikning turg‘un pog‘onalaridan (I, III, V) tashkil topadi. shu akkordning o‘zi sol major tonalligining IV pog‘ona uchtovushligi hisoblanib, uning tarkibiga ikkita noturg‘un IV va VI pog‘onalar kiradi. Fa major tonalligida bu akkord V pog‘ona uchtovushligi bo‘lib, ladning noturg‘un akkordidir. sababi — unga tonallikning yetakchi VII va II pog‘onalari kiradi. Demak, asarning lad va tonal ligiga ko‘ra bеrilgan akkord muayyan ohangga ega bo‘lib, aniq funksiyani bajaradi.
Musiqiy asarning garmoniyasi qator garmonik davralardan iborat. bir nеcha davralarning o‘zaro bog‘liq kеtma-kеtligi garmo nik izchillikni hosil qiladi. Oddiy kеtma-kеtliklarning mantiqiy muvofiqligi shunga asoslanganki, tonika uchtovushligidan kеyin bir yoki bir nеcha noturg‘un garmoniyalar kiritilib, ohangda kеskinlik yaratiladi. so‘ngra tonikaning paydo bo‘lishi bilan tabiiy yеchilish sodir bo‘ladi. Garmonik davralar avtеntik, plagal vato‘liq davralargaajratiladi.

Plagal davralartonika va subdominanta akkordlaridan tashkil
topadi. Avtеntik davralartonika va dominanta akkordlaridan tashkil topadi.
To‘liq davralarbarcha funksiyalar t-s-D-tni o‘z ichiga oladi.Plagal davralar: s-t, t-s-t, yarim plagal davralar: t-s.Avtеntik davralar: D-t, t-D-t, yarim avtеntik davralar: t-D,
s-D.Funksional tizim butun musiqiy harakati mantig‘ida namoyon bo‘ladi. Garmonik harakat deganda mustaqil ohangdoshliklar izchilligi nazarda tutiladi. Garmonik harakat mantig‘i turg‘unlik va noturg‘unlik holatlarning almashinishiga asoslanadi. turg‘unlik funksiyasini tonika, noturg‘unlik funksiyasini boshqa akkordlar bajaradi. eng noturg‘un akkordlar qatorini ladning eng noturg‘un VII pog‘onasi kiradigan akkordlar tashkil qiladi. bunday akkordlar D guruhiga taalluqli. Akkord tarkibiga kirmagan VII pog‘ona akkordlarning noturg‘unligini kamaytiradi. bunday akkordlar sguruhini tashkil qiladi.Asosiy uchtovushliklar — t, s, D. yondosh uchtovushliklar esa boshqa pog‘onalardan tuziladi. bu II, III, VI, VII pog‘onalarda
tuzilgan uchtovushliklar bo‘ladi.Asosiy uchtovushlik bilan ikkita umumiy tovushga ega bo‘lgan yondosh uchtovushliklar bitta funksional akkordlar guruhini hosil
qiladi. Har bir guruhdagi yondosh uchtovushliklar asosiy uchtovushlikdan tеrsiya yuqori va tеrsiya pastda joylashadi. bunday funksional guruh uchta – tonika, subdominanta, dominanta. Uchta funksional guruhning markazida asosiy uchtovushlik turadi. butun guruh shu asosiy uchtovushlik funksiyasi bo‘yicha nomlanadi.
Musiqaviy tizimda tovushlar absolyut balandligi aniq sozlanganligi o’zaro bog’lanishi musiqaviy soz deyiladi.
Musiqaviy sozga birinchi oktava Lya tovushi bir sekundiga 440 marta tebranishi asos qilib olingan. Musiqaviy sistemada har bir oktava 12 teng qismga yarim tonlarga bo’lingan va temperatsiyalangan soz deb atalgan. Yarim tonlik musiqa sistemada eng kichik oralik hisoblanadi. Ikkita yarim ton butun ton deb ataladi.
Tovush qatorda ikkita yarim ton va beshta butun ton bor. Ular quyidagi tartibda joylashgan.
DO RE MI FA SOL LYa SI DO
1t 1t 0.5t 1 1 1 0,5t
Butun tonlar yarim tonlarga bo’linadi. Tovush qatorning har bir asosiy pog’onasini ko’tarib yoki pasaytirish mumkun. Ko’tarilgan va pasaytirilgan pog’onalarga mos tovushlar xosila pog’onalar hisoblanadi. Xosila pog’onalarning nomi asosiy pog’onalardan kelib chiqadi.
Asosiy pog’ona yarim tonga ko’tarilsa- diez so’zi, yarim tonga- pasaysa bemol so’zi qo’yiladi. Ikkita yarim tonga pasaytirilsa dublg’ bemol ikkita yarim tonga ko’tarsa dublg’ diez deb yuritiladi va alterattsiya deb nomlanadi. Alteratsiya so’zi o’zgarish mag’nosini bildiradi.
ALTERATSIYA BELGILARI
Asosiy pog’onalarning ko’tarilishi yoki pasaytirilishi alg’teratsiya deb ataladi. Alg’teratsiya belgilari 5 xil bo’ladi.
Diez - # - notani 0,5 tonga ko’taradi
Bemol - b - notani 0,5 tonga pasaytiradi
Dubl diez - x- notani 1 tonga ko’taradi
Dubl bemol -bb - notani 1 tonga pasaytiradi
Bekar - image057-belgilarni bekor qiladi.
Kalitdan keyin qo’yiladigan belgilar kalit alteratsiya belgisi deyiladi. Kalit alteratsiya belgilari o’z kuchini asar davomida saqlab qoladi.Tasodifiy belgilar esa bitta takt davomida.
Tovushlar engarmonizmi. Harfiy sistema
Balandligi bir xil lekin nomi va yozilishi har-xil bo’lgan pog’onalar tengligiga tovushlar engarmonizmi deyiladi. Har bir tovush o’zidan yarim ton pastda yoki yuqorida joylashgan bo’lishi mumkun.
Masalan; fa-diez yoki si-bemol. Xosila pog’ona asosiy pog’ona bilan bir xil bo’lishi mumkin. Masalan; si diez do, fa bemol mi yoki barabariga pasayishi yoki ko’tarilishi ham mumkun. Masalan; fa dubl diez - sol, mi dubl, bemol - re.
Diatonik va xromatik.
Yarim tonlar va butun tonlar.
Tovush qatorning yonma-yon joylashgan ikki pog’onasi orasida xosil bo’lgan yarim tonga diatonik yarim ton deyiladi. Bularga mi-fa va si-do lar kiradi. Ko’tarilgan yoki pasaytirilgan xosila pog’onalar orasida ham diatonik yarim tonlar xosil bo’ladi.
Xromatik yarim ton deb asosiy pog’ona ko’tarilsa yoki pasaysa orasida yarim ton xosil bo’lganda aytiladi.
Diatonik butun tonlar deb do-re, re-mi, fa-solg’, solg’-lya, lya-si oraliqlarga aytiladi va bulardan tashqari ikkita xosila pog’ona orasida ham paydo bo’lishi mumkun.
Xromatik butun tonlar deb asosiy pog’ona ikki baravar ko’tarilishi yoki pasayish natijada xosil bo’lganda aytiladi.
Harfiy sistema.
Amaliyotda tovushlar bugin bilan yozilishidan tashqari, Lotin alfaviti asosida harf bilan yoziladi. Masalan:
C D E F G A H
Do re mi fa sol lya si
Xosila pog’onalarni yozish uchun harflarga qo’shimcha bo’g’inlar ko’shiladi. Masalan: Is-diez, cis-do diez