Mavzu Mustaqillik davrida O’zbekiston dizayn san'ati. Mundarija

Keldim bu sari о ‘z ixtiyorim birla
Lekin borurimda ixtiyorim yo‘qdir.
Bobur o‘z yurtidan olislarga ketib, ona yurtiga mehru muhabbatini ana shunga o'xshash izhor qilayotgan holati, rassomning jonii bo'yoqlarida namoyon bo’lgan.
Xullas, Bobur portretidagi turli xil bo'yoqlarda aks ettirilgan tuyg‘ular uyg!unligi butun borlig'ingizni ranglar sehri bilan qamrab oladi.
Amir Temur, Berliniy. Bobur, Ibn Sino, Jomiy va Navoiy Al Ro- ziv, Rudakiy, Al Xorazmiy kabi bir qancha yirik arboblar, olim, shoir, mutafakkirlarning obrazlarini jonli tasvirlaydi.
Tarixiy mavzudagi boshqa asarlarida musavvir xalqparvar qahramonlar obrazini hamda ozodlik uchun bo'lgan xalq qo'zg'olonlari mohiyatini ochib beradi.
Bu borada, avniqsa, “Spitamen qo'zg'oloni’' asaridagi jang payti tasviri e’tiborga molik. Ranglasvirchi rassom M.Nabiyev avloddan-avlodga hikoya qilinib kelinayotgan tarixiy voqealarni astoydil o'rganib, tarix sirlarini jonli ranglarda tasvirlashga muvaffaq bo'lgan. Ana shunday tarix sirlaridan biri Iskandar Zulqarnaynga qarshi jang qilgan so'g'diylarning qahramoni bolmish Spitamen edi.
Shunga
o'xshash
“XVI1
asrdagi
Samarqandda
hunarmandlar
qo‘zg‘oloni”,“Jizzaxdagi 16-yilgi qo'zg'olon” deb nomlangan kartinalari ham diqqatga sazovor.
Musavvir Malik Nabiyev shogirdlari ko‘p ustoz, rassomlarning yetakchisi desak mubolag'a bo'lmaydi. Rassom maktab o'quvchilarining ham yaqin do'sti bo’lgan. M. Nabiyev o'z ijodiy ishlari bilan nafaqat shahar, balki qishloq maktablarida o‘quvchilar va tasviriy san'at o'qituvchilari davrasida qiziqarli uchrashuvlar, suhbatlar bilan qatnashib, ularning bilim olishlarida ko'makdosh bo‘lmoqda. Bu esa rassom murabbiyning har tomonlama faol ijodkor bo’lganligining belgisidir.
23

Amir Temur, Berliniy. Bobur, Ibn Sino, Jomiy va Navoiy Al Ro- ziv, Rudakiy, Al-Xorazmiy kabi bir qancha yirik arboblar, olim, shoir, mutafakkirlarning obrazlarini jonli tasvirlaydi.

Tarixiy mavzudagi boshqa asarlarida musavvir xalqparvar qahramonlar obrazini hamda ozodlik uchun bo'lgan xalq qo'zg'olonlari mohiyatini ochib beradi.
Bu borada, avniqsa, “Spitamen qo'zg'oloni’' asaridagi jang payti tasviri e’tiborga molik. Ranglasvirchi rassom M.Nabiyev avloddan-avlodga hikoya qilinib kelinayotgan tarixiy voqealarni astoydil o'rganib, tarix sirlarini jonli ranglarda tasvirlashga muvaffaq bo'lgan. Ana shunday tarix sirlaridan biri Iskandar Zulqarnaynga qarshi jang qilgan so'g'diylarning qahramoni bolmish Spitamen edi.
Shunga o'xshash
“XVI1
asrdagi
Samarqandda
hunarmandlar
qo‘zg‘oloni”,“Jizzaxdagi 16-yilgi qo'zg'olon” deb nomlangan kartinalari ham diqqatga sazovor.
Musavvir Malik Nabiyev shogirdlari ko‘p ustoz, rassomlarning yetakchisi desak mubolag'a bo'lmaydi. Rassom maktab o'quvchilarining ham yaqin do'sti bo’lgan. M. Nabiyev o'z ijodiy ishlari bilan nafaqat shahar, balki qishloq maktablarida o‘quvchilar va tasviriy san'at o'qituvchilari davrasida qiziqarli uchrashuvlar, suhbatlar bilan qatnashib, ularning bilim olishlarida ko'makdosh bo‘lmoqda. Bu esa rassom murabbiyning har tomonlama faol ijodkor bo’lganligining belgisidir.
Tasviriy san’atda tarixiy shaxslar obrazini Malik Nabiyev ijodisiz to‘liq tasavvur qilib bo'lmaydi. Ayniqsa, Sohibqiron Amir Temur obraziga rassomning murojaat qilishi sabablari xususida to'xtalish joizdir. Taqdir taqozosi bilan 1941 yil iyun oyida Amir Temur dahmasi, so‘ngra Mirzo Ulug'bek va Bibixonim qabrlari ochilganligi ma’lum. Bir oz vaqt o'tgandan so‘ng qabrdan topilgan ashyolar, jumladan Sohibqironning bosh suyagi ham Toshkentdagi O’zbekiston xalqlari tarixiy muzeyiga olib kelihgan. Bu haqda musavvir hikoya qi!adi: “M. Gerasimov muzey binosida jahongirning bosh suyagi asosida haykal portret ishlashni boshlab yuboradi. Men bu jarayonni o‘z ko'zim bilan ko'rganman. Nachora, zamon taqozosi 24

ekan. Albatta, bu voqea rostdan ham dahshat. Sohibqironning arvohi chirqirab, ruhiy azob chekkan bo’mishi tabiiy... O'sha 1941 yildan beri ulug‘ sarkarda siymosini yaratish niyati meni bir daqiqa ham tark etgani yo‘q”. Ellik yildan ortiq vaqt ichida Amir Temur obrazini har tomonlama o‘rganish uchun olib borgan tadqiqotlari, izlanishlari haqida so'zlab berishlarini so‘raganimizda rassom bizga yana shu fikrlarni bayon qildi:

“Shu davr ichida Amir Temur haqida ko‘plab asarlar bilan tanishdim. Mavjud miniatyuralarni, qayerda bommasin, imkoniyat darajasida qidirib topdim. Men Hindistonning Kalkutta, Bombay shaharlaridagi muzeylarda, Eronning Tehron, Isfaxon, Turkiyaning Istambul. Ko'nyo, Izmir va boshqa shaharlarida, Angliyaning
“Britaniya” muzeyida, Frantsiya, Ispaniya kabi mamlakatlar muzeylarida saqlanayotgan miniatyuralarning asl nusxalarini ko'rishga muvaffaq bo‘ldim. Ularda Amir Temur turlicha tasvirlangan. Hindistonning Bobur miniatyura maktabi, Behzod (Hirot) miniatyura maktabi vakillari chizgan Amir Temur qiyofasi birbiridan tubdan farq qiladi. Istambul muzeyidan joy olgan Temur portreti ham butunlay boshqacha...
Xullas, Amir Temur siymosini yaratish uchun bir emas, bir-necha miniatyura maktabini o’rganib chiqdim. Tarixiy asarlarni yaratishda avvalo men bobolar ruhidan madad so‘rayman, ana shu narsa menga doimo dalda berib turadi...”
Haqiqatdan ham rassom bu portret asarini yaratish borasida astoydil izlanishlar olib borgan, yutuqqa yuksak mahorati, mo'yqalamining kuchi tufayli erishgan.
San'at ixlosmandlari e’tiborini o'ziga jalb qilgan Amir Temur portretida Sohibqiron sarkarda qiyofasida gavdalantirilgan.
Boshiga oltin toj kiygan Temurning nigohi bir nuqtaga qaratilgan va jiddiy hayol og'ushida ekanligi chap qovog'ini bir oz ko'tarilib, qoshi tepaga chimirilganidan sezilib turadi. Ulug‘vor fikr bilan bandligidan dalolat beradi. Yuz qiyofasi asosan bug‘doyrang tuslar orqali tasvirlangan. Peshona, yuz qismida paydo bo'lgan chiziqlar, shuningdek, burun, lab, quloq, soqol, mo'ylov kabi joylaridagi holatlar
25

Temurning yoshi bir oz o'tganligini ko’rsatsa-da, uning tetik va baquvvatliligi saqlanganligi yaqqol sezilib turibdi.

Ayniqsa, bu holat yuzda ko'zga tasblanayotgan pishiqlik, chayirlikni tasvirlanishida yanada aniqroq ko'rinadi. Jiddiy fikr va hayol bilan bandligi esa sohibqironni yanada salobatli qilib ko'r- satadi. Yelkador, qo'IIari esa bamaylixotir qilichga tayangan holda tasvirlangan portretda qo'l barmoqlari shunday xarakterli tas- virlanganki, bu Sohibqiron Temurning mashaqqatli jangu jadallardan mardonavor o'tganini yana bir bor tasdiqlab turibdi. Sharqona bezatilgan shoh saroyining bir bo‘lagi, derazadan Samarqand shahrining manzarasi. Ko’rinadi.
Devordagi fonda naqshin bezaklar, Sohibqiron o‘tirgan saltanat kursisining badiiy boyligi, shuningdek Amir Temur egnidagi liboslarning o‘ziga xos qimmatbaho ko'rjnishga ega bo‘lishi tomoshabinga zavq ulashadi.
Malik Nabiyev buyuk inson Amir Temur obrazini tasvirlash borasida katta muvaffaqiyatni qo‘lga kiritdi. Temurni ilm, san’at ahillariga homiylik qilgan ma’rifat homiysi ekanini ham ifodalay oldi. Xullas, Malik Nabiyev sharqona xarakterga ega bo‘lgan Amir Temurni uzoq va mashaqqatli jangu jadallardan so'nggi holatdagi obrazini tasvirlashga erishgan.
Xokisor inson Malik Nabiyev ajdodlar ruhini qayta-qayta bejiz eslamaydilar.
Kezi kelganda yana bir tarixiy voqeani aytmasdan o‘tib bo'lmaydi. 1993 yil iyunda ustoz rassom butun ijodiv faoliyati davomida mehnat qilib kelgan Nizomiy nomidagi pedagogika institutining badiiy grafika fakultetida yong'in paydo bo'ladi.
Eng havflisi shunda ediki, ustoz rassomning shu binodagi ijodxonasida
“Sohibqiron Temur", “Mirzo Bobur” kabi shoh asarlari saqla- nayotgan edi.
Qarangki, faqatgina shu asarlar turgan xona yong'indan mutlaq zarar ko'rmagan. Bu ham buyuk allomalarning arvohlari kuchi bo'lsa ajab emas!
Tarixiy shaxslar obrazini yaratish naqadar mushkul. Bu mush- kulliklarni ijodkor tinimsiz mehnat mashaqqatlari bilan dadil yenga olgan.
26

2.2. Gofur Abdurahmonovning rangtasvir asarlaridan badiiy tahlil qilish.

Tasviriy san’at inson aql idrokining kengaytrib uning tevarak atrof munosabatini ustiradi. U iqtidorli va estedotli yoshlarni shakillanuvi uchun keng imkonyatlar ochib beradi. Shu kabi kishi qalbida go’zallik hislarini, ezgulikni, tabiatga, Vatanga bo’lgan muhabbatni oshiradi. Tarixiga, milliy urf odatlariga bo’lgan qiziqishni oshiradi va uni ulug’laydi. Shuningdek yoshlarni sabr toqatli, chidamli bo’lishlarida ularda mehnat qilish ko’nikmalarini shakllanishida ham yordam beradi.
Shunday ekan tasviriy san’atda asarlarini kuzatar ekansiz beixtiyor ko’z odingizga jonajon o’lkamiz tabiat ko’rinishini ijod qilgan ajoyib mo’yqalam ustalari ishi bilan g’ururlanamiz, haykaltaroshlar, me’morlarning yaratgan asarlari ko’z o’ngimizda gavdalanadi. Bunyod etilgan qurulishlar el ravnaqidir. Yoshlarni estetik dunyo qarashini shakllanishida, mahorat bilan yaratilgan tasviriy san’at asarlarining o’rni nihoyatda kattadir. Rassom asarlarini kuzatish bilan birgalikda, badiiy tahlil qilishning ham ahamiyati beqiyos. Mustaqillik yillarida ijod qilgan rassom istedodli mo’yqalam ustasi, rangtasvirda ko'plab asarlar yaratganligi bilan ajralib turadugan ustoz pedagog professor G’ofir Abdurxmonovdir. U kishi tasviriy san’atining ko’pgina janrlariga dadil murojat qila olgan. Rassom ayniqsa mavzuli kompozisiyalar ishlashda manzara , natyurmort, portret janrlarida samarali ijod qiladi. G’ofir Abduraxmonov asarlarini kuzatsangiz undagi go’zal ko’rinishlar nozik chizgilar, rassomnig naqadar nafis didli ekanligidan dalolatdir.
Sharqimizning chiroyli tabiati, sof havosi, yeri, sarviqor tog’lari, ser meva bo’g’lari, usimligi, hayvonot dunyosi, qo’yinki barcha–barchasi inson qalbiga shunchalik yaqin. Rassom G'ofir Abdurahmonovning asarlaridan “Baqqol” deb nomlangan natyurmort asarini badiiy tahlil qilinsa qo’yudagicha ta’riflash mumkin.
Rassomning “Baqqol” asarini tomosha qilar ekansiz be ixtiyor turli hayollar 81
olamiga chumasiz. Tasvirda aks etgan buyumlarni birma – bir ko’zdan kechirar 84

ekansiz, qandaydir ko’nglingizda mayin iliqlik sezasiz. Qalban yuzingizga tabbasum yugurganday bo’ladi. Asar sizni huddi o’zi bilan so’zlashishga chorlayotgandek tuyiladi. Kompozisiya jihatidan murakkab tuzilgan bu natyurmotda uy ro'zg'or buyumlari, mevalar, rangli matolar ranglar orqali jonli ifodalangan. Natyurmortning orqa ko'rinishida milliy mis ko'za, uning yuqori qismida qovun hamda kartinaning chap tomonini o'rta qismida yana bir qovun tasvirlari joylashgan. Bu uchala predmetni rassom shunday joylashtirganki, notyurmort tuzish qoidalaridan mohirona foydalanilgani yaqqol ko'rinib turibdi. Natyurmortning oldi qismida tarozi va uning toshlari joylashishi, mazmunni ochib berishga hizmat qiladi. Shuningdek, natyurmortda sopol idishga solingan turli xil mevalar hamda uy ro'zg'or buyumlari ko’rinib turibdi. O’tmishimizni eslatuvchi jundan to’qilgan milliy ko’rinishli gilam ham o’z o’rnida joylashtirilgan. Asarning kompozisiya jihatidan mukammaldir.

Rassom G'. Abdurahmonov "Baqqol" natyurmortini rangtasvirda ifoda etib, undagi buyumlar shaklini, materialligini, yorug' - soyalarni, tekisliklarni aniq ko'rsatib bera olgan. Asarning haqoniyligi har bir predmetga nazar solinsa, go'yoki ularni qo'lingiz bilan ushlab ko'rishigiz mumkindek bo’ladi. Chunki, undagi barcha narsalar tasviri bo'yoqlar yordamida asli kabi tabiiy tasvirlangan. "Boqqol" natyurmortini zo'r mahorat bilan tasvirlangan asar deb hisoblanadi. Asarni tahlil qilar ekanmiz ayniqsa mis ko'zaning orqa tomonida, xiyol ko'rinmas qilib tasvirlangan piyolaga, e’tibor berib qaralsa kishi diqqatini tortadi. Naryurmortda tashqi tamoni qizil rangda ifodalangan piyola, atayin natyurmortni qiziqarli chiqishi uchun bir oz ko’rinmas qilb joylashtrilganligini, yoki piyolani to’liq ko’rinadigan qilib tasvirlasa ham bo’lar edi degan savol beixtiyor yodga keladi. O'z - o'zidan ko'rinib turibdiki
"Baqqol " natyurmorti kishini fikrlashga, o'ylashga, shuningdek, tomosha qilishga chorlaydi. Kishilar badiiy estetik didini shakllanishiga, xizmat qiladi.Rassom Abdurahmonovning mustaqillik yillarida yaratgan asarlarini, erishgan yutuqlarini takidlab “SAN’AT” jurnalining 3/2012-sonida “An’analar davomchi”

85

nomli maqolasida Urimbay Nurtayev shunday yozadi. “2001 yilda G.
Abdurahmonov, V. Akudin, M. Ahmedov, M. Sodiqov, Yu. Chernishev, Ya.
Salpinkidi, I. Bahromov, I. Shin, D. Mursalimov singari O’zbekistonning taniqli rassomlari bilan birga “Oqtosh" ijod uyida ijodiy safarda bo’ldi. Uning ushanda yaratgan Oqtosh vodiysi va tog choqqilari tasvirlangan rangtasvir asarlar turkumida haqiqiy o’ziga xos uslubi namoyon bo’ldi. “Oqtosh. Chashma oqmoqda”, “Oqtosh. Tong”, “Tun”, “Oqtoshda kuz”, “Oktosh. Sukunat” - ushbu kartinalar koloristik gammasi jixatidan ham, kompozision tuzilishiga ko’ra ham juda ajoyibdir.

G’. Abduraxmonovning zamonaviy manzaralarida Xumson va G’ilonning tog chuqqilari, ilonizi yullar, bahorda gullagan boglar, kuzgi daraxtlarning oltin rang shox va ya pr o q la r i ta s vir la na d i . U la r j uda ha yo t iy a k s ettiriliganidan xuddi ko’rib turganday bo’lasan kishi. Ularda ranglar qalashtirib tashlanmagan. Shu boisdan tomoshabinning nigohi go’yo bo’yoqlarning yupqa surtmasidan o’tib, voqeylikning poyonsiz sarhadiga singib ketadi”. Mana shunday ijodkor rassomlarni, ularning asarlarini juda ko’plab keltrishimiz mumkin.

O’zbekiston halq rassomi O’ral Tansiqboyevning “O’zbekistonda mart”, “Tog’
oqshomi”, “Mening qo’shig’im”. Malik Nabiyevning “Beruniy”, “Amir Temur”,
“Bobur”, “Spitamen qo’zg’oloni”. Abdulhaq Abdullayevning “Shahlo”, “Buvi va nevara ”, “Malika ”, “Lola”, “Xumsonlik ayol”. Haykaltarosh Jo’ldosbek Quttimurodovning “Qiz bola”, “Ayol haykali ”, “Qaraqalpoq qizi”, “Kelinchak”,
“Barno”. Laylo Salimjonovaning “Soy boyida”, “Oq tosh ”, “Varrag”, “Oq gullar”.
Haykaltarosh Ilhom Jabborovning “Amir Temur”, “Al Farg’oniy ”, “Jaloliddin Manguberdi”. Bahodir Jalolovning “Tog’ qishlogi”, “So’qmoq ”, “Ibn Xulosa
Keyingi yillarda respublikamizda barcha sohalar yanada jadal suratlar bilan rivojlanmoqda. Shunday o’zarishlarni tasviriy san’atning barcha tur va janrlarida ham ko’rishimiz mumkin. Vatanimizning qaysi hududiga bormaylik 86

tasviriy san’at bilan bog’liq ishlarga duch kelmasdan ilojimiz yo’q. Chunki bugungi chiroyli ko’rkam farovan hayotimizni tasviriy san’atsiz tasavvur qilishimiz qiyin.

O’tmishda
ota-bobolarimiz
tasviriy
san’at,
amaliy
san'at
va
hunarmandchilikda yuksak darajaga еtishganligining sabablaridan biri ajdodlarimiz usta-shogird an’analari asosida yoshlarga hunar о’rgatganlar va ular nihoyatda boy tajribaga ega bо’lganlar.
Odatda, rasm chizishga o’rganish tahlil qilish mashg’ulotlari natyurmort ishlashdan boshlanadi. Chunki natyurmort qalam va buyoqlar bilan rasm ishlashning asosiy qonunlarini o’rganishda uni badiiy tahlil qishda zarur ko’nikmalar hosil qilish uchun juda qulaydir. Natyurmortda ishlangan rang tasvir asarlari kishilarga estetik kayfiyat bag’shida etadi. Buni mustaqillik yillarida ishlangan asarlarda ham ko’rish mumkin. Masalan O. Qozoqovning ”Sharqona natyurmort” asarlari bunga yaqqol dalildir.
Tasviriy san’at tur va janrlarida ishlangan rasmlar tamoshabinga juda katta badiiy estetik ta’sir etib u nafosat olamiga etaklaydi. Unda faqatgina narsa va voqyealar emas, balki musavvirning ichki kechinmalari ham ifodalanadi.
Shuningdek jozibali va qiziqarliligi bilan nafaqat o’zlashtirishda, hatto uni idrok qila bilishda ham muayan tayyorgarlikni talab qiladi.
Rassom biror bir adabiy asar uchun masalan grafikada illyustrasiya ishlashga kirishishdan avval, mazkur asarni yaxshilab o’rganib chiqishi bilan bir qotorda, asardagi voqea sodir bo’layotgan davrga doyir materiallarni ham to’plashi, o’sha davr odamlarining madaniyati va turmushini, mamlakat tabiatini bilib olishi kerak
bo’ladi. Grafikaning uziga xos xususiyatlaridan biri bu —
85
uning katta
ulchamda bo’lmasligi va bo’yoqlar sonining chegaralanganligi xisoblanadi. Shuning uchun ham grafika asarlarida faqat chiziq yoki to’q rangli tasvir ishtirok etadi.
Ba’zan grafik tasvirlar ham rangli bo’ladi.
87

Bo’lajak o’qituvchilar oldida mashaqqatli, ammo sharafli bо’lgan ishlar turibdiki, ular yetishib kelayotgan yosh yigit qizlarga milliy ruhda ta’lim tarbiya berishi, ertangi kunning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Mana shunday muammolarni bartaraf etishda tasviriy san’at tarixini puhta bilish, mustaqillik davrida erishilgan yutuqlarni mukammal bilish, o’zlashtrish muhim ahamiyat kasb etadi.

88

GLOSSAYR