Mavzu: mustaqillik yillarida

---

10- 
MAVZU: MUSTAQILLIK YILLARIDA 
QORAQALPOG‘ISTON 
RESPUBLIKASI. 
Reja: 
1. Qoraqalpog‘istonda kechgan asosiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. 
2. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasining ijtimoiy- 
iqtisodiy rivojlanishi. 
3. Qoraqalpog‘iston Respublikasining ma’naviy va madaniy hayoti. 
4. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. 
1. Qoraqalpog‘istonda kechgan asosiy ijtimoiy-siyosiy jarayonlar. 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi - O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi 
suveren respublika bo‘lib, tarixan olib qaraganda, o‘zbek va qoraqalpoq 
xalqlarining azaliy do‘stlik aloqalari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Qayd etish 
lozimki, qoraqalpoqlarning xalq bo‘lib shakllanishi XVI asrlarga to‘g‘ri kelib, 
Qoraqalpoqlar XVIII-XIX asr 70-yillarda Xiva xonligi tasarrufida, 1873-yildan esa 
imperiyaning Amudaryo bo‘limiga qaram bo‘lganlar. Qoraqalpog‘iston 1932-yilda 
avtonom viloyat sifatida tashkil etilgan, keyinchalik Qoraqalpog‘iston avtonom 
respublikasiga aylangan. 1936-yilda esa O‘zbekiston SSR tarkibiga kiritilgan. 
Qoraqalpog‘istonning ma’muriy markazi - Nukus shahri bo‘lib, respublika 
15 ta tuman, 12 ta shahar, 16 ta qishloq, 112 ta ovuldan iboratdir. Hududning 
umumiy maydoni 166,59 ming kvadrat kilometrni tashkil etadi. Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi O‘zbekiston Respublikasining shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan 
bo‘lib, shimol va sharqdan Qozog‘iston Respublikasi bilan, janubdan 
Turkmaniston Respublikasi, Xorazm va Buxoro viloyatlari bilan, sharqdan Navoiy 
viloyati bilan chegaradosh. Geografik joylashuvi bo‘yicha Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi uchta tabiiy landshaftda - Amudaryo deltasi, Ustyurt platosi, 
shuningdek, Qizilqum cho‘li hududida joylashgan. 
Aholining 32,8 %i o‘zbeklar, 32,1 %i qoraqalpoqlardan iborat bo‘lib, qolgan 
aholini boshqa millat vakillari - qozoqlar, ruslar, ukrainlar, turkmanlar, koreyslar, 
tatarlar va boshqalar tashkil etadi. 
1990-yil 1-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti 
I.A.Karimov qoraqalpog‘istonlik deputatlar bilan uchrashuv o‘tkazib, ushbu 
uchrashuvda “Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risidagi deklaratsiya”ni qabul 
qilish va O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston suverenitetini 
tasdiqlash masalasi muhokama qilindi. 
1990-yil 14-dekabr kuni Qoraqalpog‘iston ASSR Oliy Kengashi 
“Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risida Deklaratsiya”ni qabul qildi. 1992-yil 9- 
yanvarda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi” tashkil etilib, u O‘zbekiston 
Respublikasi tarkibidagi respublikaga aylantirildi. 
1992- yili 8-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul 
qilinganidan so‘ng, unda Qoraqalpog‘iston Respublikasining qonuniyligini 
ta’minlaydigan maxsus bob ajratildi. 
Mamlakatimiz 
Konstitutsiyasining 
XVII 
bob 
70-75-moddalarida 

---

Qoraqalpog‘iston Respublikasining suvereniteti O‘zbekiston Respublikasi 
tomonidan 
himoya 
qilinishi, 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasining 
o‘z 
Konstitutsiyasiga ega ekanligi, O‘zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Konstitutsiya doirasida belgilanishi 
ko‘rsatilib o‘tildi. 
Qoraqalpog‘iston suvereniteti to‘g‘risidagi deklaratsiya qabul qilingandan 
so‘ng, yangi tahrirdagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasining tahrir 
hay’ati va konstitutsiyaviy komissiya tuzilib, unga S.D.Niyetullayev boshchilik 
qildi. 
Respublika Konstitutsiyaviy komissiyasi bu masalani muhokama qilib, 
1993- yil 1-martda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasi 
to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Shundan so‘ng loyiha “Erkin Qoraqalpog‘iston” va 
“Vesti Karakalpakistan” gazetalarida umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. 
1993- yil 9-aprelda XII chaqiriq Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy 
Kengashining XII sessiyasida kirish, 25 bob, 116 moddadan iborat bo‘lgan 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasi 
qabul 
qilindi. 
Asosiysi 
Konstitutsiyaga muvofiq, 1993-yilda Qoraqalpog‘iston tarixida birinchi marta 
hokimiyat uchta tarmoqdan iborat bo‘lgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud 
hokimiyatining faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Oliy davlat hokimiyati organi - qonun 
chiqaruvchi organ - Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga aylandi. 
Ijro etuvchi hokimiyat - Vazirlar Kengashi tuzildi. Respublikadagi sud tizimi faqat 
qonunga bo‘ysunuvchi mustaqil organ sifatida ish boshladi. 
1994- yil 25-dekabrda huquqiy demokratik va ko‘p partiyaviylik asosida 
respublika Oliy Majlisiga ilk bor ommaviy saylovlar o‘tkazildi. Shunday qilib, eng 
yuqori davlat qonun chiqaruvchi organ - Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i 
Kengesi deputatlar korpusi shakllandi. 
Bunda parlamentning alohida roli bo‘lib, mamlakatning eng yuqori davlat 
organi hisoblanadigan Qoraqalpog‘iston Respublikasi - Jo‘qorg‘i Kengesi raisi 
Qoraqalpog‘iston Respublikasi parlamenti raisidir. 
Parlament ishining asosiy shakli - sessiyalar, ya’ni interval vaqti-vaqti bilan 
yalpi majlislar chaqiriladigan palatalar, doimiy komissiyalar faoliyatida ko‘rinadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a’zolari (senatorlar) teng 
miqdorda - Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deputatlari, 
viloyatlar, tumanlar davlat hokimiyati vakillik organlarining tegishli qo‘shma 
yig‘ilishlarida yashirin ovoz berish yo‘li bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, 
viloyatlar va Toshkent shahridan olti kishidan saylanadi. 
O‘zbekiston Oliy Majlisi raisining o‘rinbosarlaridan biri Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi vakili, hozirda Qoraqalpog‘iston Jo‘qorg‘i Kengashi (parlamenti) 
raisidir. 
Respublikada oliy ijro etuvchi va ma’muriy hokimiyatni amalga oshiruvchi 
Vazirlar Kengashining roli ham tegishli ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik davrida 
uning huquqiy maqomi, shakllanishi va iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy qurilish va 
boshqaruv organlarini boshqarish faoliyatining qonuniy asoslari mustahkamlandi 
va yangilandi. Hukumat fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish, atrof-muhitni 
muhofaza qilish va ikki respublikaning boshqaruv organlari bilan aloqalarini 

---

yaxshilash borasidagi faoliyatini kengaytirmoqda. 
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘istonning siyosiy huquqlarining kengayishi 
natijasida mamlakatning bozor munosabatlariga o‘tishi, iqtisodiyotni boshqarishda 
davlat funksiyalarining o‘zgarishi, vazirliklar va davlat qo‘mitalarining tizim va 
vakolatlarida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Respublika iqtisodiy va ijtimoiy 
hayotning ko‘plab sohalarini - konsern, uyushmalar va boshqalarni boshqarish 
uchun yangi markaziy boshqaruv organlari paydo bo‘ldi. Ular turli mulkchilik 
shakllariga mos keladi. Biroq hozir ham butun boshqaruv mexanizmini har 
tomonlama takomillashtirish dasturini ishlab chiqish talab qilinmoqda. U bozor 
iqtisodiyoti qonunlariga bo‘ysunishi va markazda, joylarda ijro etuvchi 
hokimiyatni mustahkamlash sharoitida siyosiy va huquqiy islohotlar real holatidan 
kelib chiqishi kerak. 
Huquqni muhofaza qiluvchi organlar tizimi va huquqiy maqomining 
yaxshilanishi Qoraqalpog‘iston huquqlarining kengayishi, jamoat va davlat 
hayotining demokratiyasi, fuqarolarning huquq va erkinliklari himoyasining 
kuchayishi bilan bog‘liq edi. Mustaqillik davrida sud sohasida ijobiy o‘zgarishlar 
yuz berdi, unga ko‘ra, sud qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, 
siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalaridan mustaqil ravishda ishlay boshladi. 
Davlat arbitraji - hakamlik sudini xo‘jalik sudiga aylantirish, Qoraqalpog‘iston 
prokurorlarini tayinlash va ularning faoliyatini nazorat qilishda ishtiroki, ularning 
vazifalarini aniqlashtirish huquqni muhofaza qilish organlari rivojlanishining 
muhim bosqichi bo‘ldi. 
Zamonaviy sharoitda vazirliklar, davlat qo‘mitalari va Vazirlar Kengashiga 
bo‘ysunuvchi tashkilotlar, davlat apparati tarkibida, davlat hokimiyati va 
boshqaruvining oliy organlari hujjatlari asosida tuzilgan va amalda bo‘lgani holda 
muhim ijodiy ishlarni amalga oshiradilar. Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga 
o‘tishi davrida haqiqiy ijtimoiy-siyosiy va davlat hayoti talablari, milliy iqtisodiyot 
va madaniyatning alohida tarmoqlarini boshqarish, ulaming ahvolini yaxshilash 
uchun muayyan choralar ko‘rishni nazarda tutadi. 
Shuni 
alohida 
qayd 
etish 
kerakki, 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasida respublikaning qonuniylik darajasi ta’minlangan bo‘lib, bu 
qoraqalpoq xalqiga o‘z taqdirini o‘zi belgilash, teng huquqli jamiyat qurish, 
fuqarolik pozitsiyasini har tomonlama rivojlantirish, shuningdek, aholining huquq 
va erkinliklarini himoya qilish kafolatini beradi. 
Qoraqalpog‘iston suveren respublika sifatida o‘z Davlat ramzlariga ega. 
1992-yil 14-dekabrda “Qoraqalpog‘iston Respublikasining davlat bayrog‘i 
to‘g‘risida” qonun qabul qilindi. Bayroq mashhur qoraqalpoq va o‘zbek rassomi 
Jollibay Izentayevning eskiziga binoan yaratilgan. 
1993-yil 9-aprelda respublikaning davlat gerbi haqidagi qonun qabul 
qilindi. Gerb ham O‘zbekiston gerbi asosida rassom Jollibay Izentayev tomonidan 
ishlab chiqilgan. Qoraqalpog‘iston gerbi O‘zbekiston gerbiga juda o‘xshaydi va 
amalda qismlarga bo‘lib nusxa ko‘chiriladi. Bu ikki respublika birligining 
belgisidir. 
1993- yil 24-dekabrda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashining 
XIV sessiyasida “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Davlat madhiyasi” to‘g‘risida 

---

qonun qabul qilindi. Madhiya qoraqalpoq tilida bo‘lib, gimn so‘zlarining muallifi 
Ibroyim Yusupov, bastakori Najimaddin Muhammeddinov hisoblanadi. 
1994- 
yil 24-sentabrda Oliy davlat qonun chiqaruvchi hokimiyati 
faoliyatining huquqiy asosi bo‘lgan Qoraqalpog‘iston Respublikasining 
“Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengeslari to‘g‘risida” konstitutsiyaviy 
qarori qabul qilindi va kuchga kirdi. 1994-yil sentabr oyidan boshlab Jo‘qorg‘i 
Kengesi (Oliy Kengash) Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi deb 
nomlandi. Vazirlar Kengashi Qoraqalpog‘iston Respublikasi oliy davlat 
hokimiyatining ijro etuvchi organi bo‘lib, rais, Vazirlar Kengashi, rais 
o‘rinbosarlari, vazirlar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat qo‘mitalari raislari, 
davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari rahbarlaridan iborat hisoblanadi. 
Shu davrda tizimda amalga oshirilgan o‘zgarishlar natijasida ijro etuvchi 
organlarning maqomi, qonunchilikni modernizatsiya qilish va takomillashtirish 
yuzasidan qator ishlar qilindi. 
1993-1998-yillarda Qoraqalpog‘iston Respublikasi vazirliklari va davlat 
qo‘mitalari uchun alohida yangi qoidalar qabul qilindi. Bozor munosabatlariga 
o‘tish jarayonida milliy iqtisodiyot tizimida yangi boshqaruv tizimini yaratish, 
shuningdek, mavjud vazirlik, davlat qo‘mitalari, uyushmalar, muassasalar va 
boshqa davlat korxonalarini qayta tashkil etish zarurati tug‘ildi. 
Masalan, mustaqillik yillarida ko‘plab korxonalar, uyushmalar va 
konsernlar optimallashtirildi. Davlat hokimiyatining ijro etuvchi organining amaliy 
yordami bilan bunday optimallashtirish natijasida 1991-yilda Davlat reja qo‘mitasi 
va Qoraqalpog‘iston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi tuzildi. 
Shu o‘rinda qayd etish kerakki, Qoraqalpog‘iston Respublikasi 
Konstitutsiyasida bir qator muhim tushunchalar va tamoyillar mustahkamlab 
qo‘yilgan, siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati tizimidagi o‘rni aniqlangan (32, 
54, 55, 58-moddalar). Siyosiy partiyalami moliyalashtirishni huquqiy tartibga 
solish imkoniyatini yaratgan “Siyosiy partiyalami moliyalashtirish to‘g‘risida”gi 
qonunning qabul qilinishi partiyalarning ijtimoiy-siyosiy faolligining o‘sishiga 
ijobiy turtki bo‘ldi. 
Qoraqalpog‘istonda jamiyatning turli sohalarida turli jamoat birlashmalari 
faoliyat yuritadi, jumladan, 2001-2016-yillarda respublika darajasida faoliyat 
yuritgan “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, shuningdek, O‘zbekiston Xotin- 
qizlar qo‘mitasi, kasaba uyushmalari va boshqa tashkilotlar ham samarali faoliyat 
yuritdi.