Mavzu: Navoiy kon-metallurgiya kombinati. 3-gidrometallurgik zavod sharoitida murakkab tarkibli sulfidli oltin rudalarini qayta ishlash Reja

Mavzu: Navoiy kon-metallurgiya kombinati. 3-gidrometallurgik zavod sharoitida murakkab tarkibli sulfidli oltin rudalarini qayta ishlash


Reja:
1. Shimoliy kon boshqarmasidagi 3-gidrometallurgiya zavodi (3-GMZ)
2. Ko’kpatas va Daugiztov konlari rudalarida BIOX texnologiyasi amaliyoti mezoniy parametrlari.
3. Murakkab tarkibli sulfidli va mishyakli oltin rudalarini qayta ishlash sxemasi.

Shimoliy kon boshqarmasidagi 3-gidrometallurgiya zavodi (3-GMZ)
3-gidrometallurgiya zavodi – mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida foydalanishga topshirilgan kon-metallurgiya sohasidagi birinchi yirik sanoat obyektidir.


1995-yildan 2008-yilgacha zavodda “Kokpatas” va “Dovgiztov” konlarining oksidlangan maʼdanlari qayta ishlandi.
Keyingi yillarda oksidlangan maʼdanlar zaxirasining kamayishi tufayli zavodda sulfidli maʼdanlarni qayta ishlashning yangi texnologik majmualari barpo etildi.

2008-yilda yangi majmuaning birinchi navbati ishga tushirilishi zavod tarixida yangi sahifani ochib berdi. Ushbu majmua sulfidli maʼdanlarni flotatsion boyitish, flotatsion konsentratni biooksidlash va biooksidlash jarayonining tayyor mahsulotini sorbsiyalashdan iborat edi. Yangi biooksidlash texnologiyasining joriy etilishi gidrometallurgiya ishlab chiqarishining xomashyo bazasini sezilarli darajada kengaytirish hamda oltin ishlab chiqarish uchun kapital mablag‘ va elektr energiya sarfini kamaytirish, ekologik jihatdan atrof muhitga zarar yetkazilmaslik imkonini berdi.
2009-yilda biooksidlash mahsulotini “KEMIKS” texnologiyasi bo‘yicha sorbsiyalash uchun zamonaviy majmua foydalanishga topshirildi. 2010-yilda sikllararo flotatsiya jarayonini joriy etish va flotatsiya reagent rejimini optimallashtirish asosiy metallning flotatsion konsentratiga ajratib olish ko‘rsatkichi 72 foizdan 82 foizgacha o‘sishiga imkon berdi. Sulfidli maʼdanlarni qayta ishlash bo‘yicha yangi majmuaning ishga tushirilishi evaziga 2009-2010-yillarda tayyor mahsulot ishlab chiqarish hajmi 2007-yilga nisbatan 40-50 foizga oshdi. Sulfidli maʼdanlarni qayta ishlash hajmi 2010-yilga kelib yiliga 4 mln tonnaga yetkazildi.

Ushbu majmuaning ikkinchi bosqichi 2011-yilda muvaffaqiyatli foydalanishga topshirildi. O‘sha yili ikki yil oldingi ko‘rsatkichlarga taqqoslanganda zavodda sulfidli maʼdanlarni qayta ishlash 27 foizga, oltin ishlab chiqarish 35 foizga oshdi.
2012-yilda zavodda sorbsiyalash texnologiyasi yangi turdagi sorbent – faollashtirilgan ko‘mirga o‘tkazildi. 3-GMZda qisqa muddat ichida faollashtirilgan qo‘mirni keyinchalik qayta ishlash uchun desorbsiya, elektroliz va ko‘mirni qayta faollashtirish bo‘limi qurilib ishga tushirildi. Ko‘mirni sorbsiyalash texnologiyasining tatbiq etilishi sorbsiya jarayonida oltinni ajratib olish darajasini 80 foizga oshirish imkonini berdi.
NKMK mutaxassislari tomonidan oltin ishlab chiqarishning sifatsiz chiqindilarini qayta ishlash va undan qo‘shimcha oltin olish imkonini beruvchi tubdan yangi va noyob texnologiyani ishlab chiqdilar.
2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi kon-metallurgiya sanoati tarixida ilk marotaba Navoiy kon-metallurgiya kombinati mutaxassislari murakkab tarkibli, qayta ishlash qiyin bo‘lgan maʼdanlardan oltin ajratib olishning yangi texnologiyasini yaratganliklari uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti Butunjahon intellektual mulk tashkilotining oltin medaliga sazovor bo‘lishdi.

2019-yilda 3-gidrometallurgiya zavodida “Kokpatas” va “Dovgiztov” konlarining sulfidli maʼdanlaridan oltin ajratib olish texnologiyasini takomillashtirish” investitsion loyihasi amalga oshirildi. Ushbu loyiha doirasida zavod chiqindilarini qayta ishlashga mo‘ljallangan filtrlash, quritish va quydirish bo‘yicha yangi majmua qurilib ishga tushirildi. Ushbu loyihaning muhim tomoni bu – yuqori ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, energoresurslari tejamkorligi, ekologiya talablariga to‘liq javob beradigan, chiqindi gazlarni tozalash hamda mukammal avtomatlashtirilgan zamonaviy boshqarish tizimiga egaligi bo‘ldi.
Yangi texnologik jarayonni amalga oshiradigan jihoz va uskunalar uchun kombinat va "Engineering Dobersek GmbH" kompaniyasi mutaxassislari birgalikda Germaniya davlatining xalqaro patentini qo‘lga kiritdi. Yangi loyiha tabiiy resurslardan to‘liq foydalanishni ko‘paytirish va ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish hamda chiqindiga chiqib ketadigan oltin miqdorini ikki baravar kamayish imkonini berdi. Umuman olganda, 1995-yilga nisbatan zavodning maʼdan qayta ishlash bo‘yicha yillik unumdorligi 6 barobardan ko‘proq, oltinni yarim tayyor holatida ishlab chiqarish esa 5 barobar oshdi.

1. 
   Mezoniy texnologik parametrlar- alohida texnologik ko’rsatgichlar (fizik,biologik,fizik-kimiyoviy) dastlabki kattaligi bo’lib, bunda biokimiyoviy oksidlanish va tanlab eritish optimal darajaga ko’tariladi.
   

Uyumda va chanlarda tanlab eritishda fizik-kimyoviy, texnologik va biologik parametrlari kattaligi rudaning o’ziga xos jihatlari ularning mineral-geoximik xossalarini hisobga olgan holda eksperimental yo’l bilan aniqlanadi. Unga tashqi muhit, ashyoviy va mineralogik tarkib, muhit pH, bo’tananing harorati, BIOX jarayoni texnologik parametrlari (quruq holatdagi xom- ashyoning hajmiy massasi, suyuq/qattiqlikka nisbati, bo’tananing zichligi, umumiy tasirlashish vaqti, ozuqa komponentlari solishtirma sarfi, reaktorlardagi erigan kislorod miqdori, aeratsiya tezligi va b.sh), qarama-qarshi oqimda yuvish, reaktorlarni sovutish tizimi , aylanma suv konturi, neytrallash tizimiga qo’yilgan talablar kiradi. Masalan, Ko’kpatas koni rudasi uchun quyidagi optimal texnologik kattaliklar topilganki, unga rioya qilish Sulfidli konsentratlarni 90% (nisb.) kam bo’lmagan darajada oksidlash imkoniyatini beradi.
1.Tashqi muhit. Quruq termometrda (havoda) 44,4^oC, hul termometrda (suvli muhitda) 22 ^oC.
2.Ashyoviy va mineralogik tarkib. Sulfidli oltingugurt miqdori 20.0 (%) yuqori emas; meshyak - 4.5, SO₂ - 3,0. Mineralogik tarkib (%) - pirit 33.82; arsenopirit - 9.78 ; pirrotin - 0.
3. BIOX^@ tizimi texnologik parametrlari.
Quruq holatdagi xom- oshyoning hajmiy massasi 3.37 t/m²; s/q nisbati buferda- 0,67; s/q nisbati birlamchi reaktorlarga berishda-4; BIOX^@ jaroyoni kechishi umumiy vaqti – 4 kun; reaktor modullari miqdori -4; Har qaysi moduldagi birlamchi va ikkilamchi reaktorlar soni uchtadan; Reaktorlardagi havoning miqdori foydalanadigan hajmning 15% ni tashkil qiladi, bo’tananing ishchi harorati 43^oC; Sulfidli minerallarning birlamchi reaktorlardagi oksidlanish darajasi 73,8%, ikkilamchi reaktorlarda 100%; ozuqa aralashmalari (kg/t): 1,7 azot 0,9 kaliy; 0,3 fosfor; ozuqa muhitining konsentratsiyasi (og’r. /(og’r) 1,5 %; Kislordning havodagi miqdori 20,95%; reaktorlardagi kislorodga bo’lgan talab 40%; birlamchi reaktorlardagi aeratsiya tezligi 10294 m³/soat; ikkilamchi reaktorlarlardagi aeratsiya tezligi 1403-5001 m³/soat, biooksilashda havoga bo’lgan umumiy talab 163417 m³/soat; Havoning sovutuvchi havopurkagichdan chiqishidagi harorati 50 ^oS; BIOX^@ jaroyonlaridagi massa yo’qotilishi -11%; birlamchi reaktorlar quruq mahsuloti zichligi 2,78 t/m³ ; BIOX^@ oxirgi quruq mahsuloti- 2,60 t/m³.
4. Reaktorlarlardagi kechayotgan reaksiyalaradan ajralayotgan issiqlik: birlamchi reaktorlarda 14,55 KDj (4045 KVt.soat) har reaktorga ; ikkilamchi reaktorlarlarda 1,7-7,0 KDj( 477-1960 KVt) har reaktorga; Reksiyalar umumiy issiqligi 22,7 KDj (63210 KVt.soat), 1Dj=2,78.10^-4 Vt.soat. hisoblanganda
5. Reaktorlarlardagi рН ni rostlash . 71 kg/t konsentratga CaCO₃ sarfi, tozaligi CaCO₃ bo’yicha 67%; ohak sarfi 106 kg/t konsentratga; Bo’tanadagi ohak 20%; quruq ohak zichligi 2.65 t/m³; birlamchi reaktorlardagi рН rostlash ko’lami (diapazoni) 1.3-1.4; ikkilamchi reaktorlardagi рН 1.2-1.3 ga teng.
6. Qarama-qarshi oqimda yuvish (“PTD”). Qattiq moddalar zichligi “PTD” ga uzatilishida 2,60 t/m³; bo’tananing zichligi esa 1,155 t/m³;temir birikmalarining konsentratsiyasi 52 g/l; tanlab eritish kontur uzatishda 1 g/l; tindirgich pastgi bo’tanasidagi q/s nisbati 2,0; tindirgich pastgi bo’tanasidagi qattiq moddalar egallagan qism 33%; har qaysi bosqichdagi yuvish effektivligi 97%; xom ashyodagi qattiq moddalar miqdorining yuvuvchi suv miqdoriga nisbati 9,46; dekontatsiya bosqichlari miqdori 3; bir bosqich uchun zarur cho’ktirish maydoni 6.0 m²t/soat; ikkinchi bosqich uchun 36.0 m²/t/soat; MaqnafIoc 358 flokulyanti tavsiya qilinadi ;
Flokulyantni qo’shish: 1–bosqichda 60 g/t, 2 va 3- bosqichda 15g/t dan; qo’shilayotgan flokulyant konsentratsiyasi(og’ir./hajm) 0,25%.
7. Neytrallash. Kislotali eritmaning hajmiy miqdori 481 m³/soat; bosqichdagi ushlanish vaqti 1,5 soat; bosqichlar soni 4; 3/6 bosqichlardagi retsirkulyasiya koeffitsienti- 100%; 3/6 bosqichlardagi рН nazorati - 4; 4/8 bosqichlardagi рН nazorati - 6-7; CaCO₃ sarfi 664 kg/t; oxak tozaligi CaCO₃ bo’yicha 67% ; oxak sarfi 991kg/t konsentratga ;quruq zichligi 2,65t/m³; neytrallangan oqovaning zichligi 2,3 t/m³.
8. Aylanma suv konturi. Neytrallangan oqovaning hajmiy miqdori 671 m³/soat; Neytrallangan oqovadagi qattiq moddalar miqdori 74.4 t/soat; Neytrallangan oqovadagi qattiq moddalar miqdori 5.36%; tindirgichga uzatiladigan bo’tananing zichligi 1.035 t/m³;
3-GMZ biooksidlash texnologiyasi uskunalar zanjiri prinsipial sxemasi.
9. Muhit рН nazorati.
Piritning oksidlanishida kislota hosil bo’lsa, arsenopiritning oksidlanishida esa yutiladi. Bu minerallarning nisbiy munosabatlari konsentlardagi karbonatlar bilan birga hosil bo’luvchi kislotalar miqdorini yoki talab etiladigan chegarada рН ni ushlash uchun solinishi kerak bo’ladigan ohak miqdorini belgilaydi. Operatorlar рН- metr yordamida рН- ni o’lchaydi u haroratni kompensatsiyalovchi moslama, shisha va xlorkumushli elektrodlar juftligidan iborat elektrokimiyoviy yacheyka bilan taminlangan.
Reaktorlardagi рН kattaligi har ikki soatda o’lchanishi lozim. Talab etiladigan chegaradagi рН taminlanganidan keyin esa, yanada qisqa vaqt oralig’ida o’lchanishi kerak. U qo’lda ohak yoki sulfat kislotasini qo’shish bilan amalga oshiriladi. Bu qo’shilmalar miqdori qayd qilib borilishi lozim , chunki inokulyatlarni yetishtirishda, reagentlarga bo’lgan talabni hisoblashni programmalash ishlarida u zarur bo’ladi. Bakteriyalar aktivligi optimalligi uchun muhit рН 1,2-1,6 chegarasida bo’lishi talab etiladi. рН ning pastligi bakteriyalar aktivligining yuqoriligi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. рН ning yuqoriligi, bakteriyalar aktivligining pasayishi bilan bog’liq bo’lib, ohak ortiqcha miqdorda solinganda ham yuz beradi. Zarur miqdorda kislota qo’shish yo’li bilan kerakli chegaradagi рН ga erishiladi.
10. Temperatura nazorati
Konsentratlardagi sulfidli minerallarning bakterial oksidlanishi reaksiyasi nihoyatda ekzotermik reaksiyadir. Shuning uchun ham BIOX qo’rilmasi effektiv ishlashi uchun sovutish juda muhim sanaladi. Qurilma miqyosida inokulyatlarni yetishtirishda sig’imlar hajmining maydon yuzasiga nisbati kattaligi sovutishga yordam beradi, sovush darajasi konsentratlardagi sulfidlar miqdoriga, tashqi temperaturaga, sig’imlarning shakli va bakteriyalarning aktivligiga bog’liq. Sovutishga bo’lgan talab - bakteriyalar aktivligi darajasining salmoqli ko’rsatgichidir. Quyidagi oltin qoida amal qiladi: BIOX ning sovuq reaktori- bu “kasal” reaktor, issiq reaktor esa, “sog’lom” reaktor sanaladi.
Bo’tana temperaturasining pasayishi, isitishga bo’lgan talabning oshishi – bu bakteriyalar aktivligi pasayishi ko’rsatgichi yoki u oksidlanish reaksiyasini nihoyasiga yetgani, sulfidli substrat butkul tugagani ko’rsatgichidir. Bo’tana temperaturasi doimiy ravishda aniq belgilangan vaqtda temperaturani ko’rsatuvchi moslamalar orqali, shuningdek qo’lda har ikki soatda aniqlanadi. Bakterial oksidlash va tanlab eritish jarayoni ikki davrdan iborat:
Birinchi davr- bu minerallar kristall panjaralarini elementlarining kimyoviy agregatlar-kislorod va temirning yuqori oksidi, shuningdek bakteriyalar fermentli tuzilmalari ishtirokida to’g’ridan –to’g’ri oksidlanishi sanaladi. Oksidlanish jaroyonida mineralning destruksiyasi ( kristall panjaraning buzilishi va parchalanishi ), boshqacha aytganda erishi sodir bo’ladi.
Ikkinchi davr – Sulfidli minerallar tanlab eritilishi mahsulotlari – temir quyi oksidi va elementar oltingugurtning to’g’ridan –to’g’ri oksidlanishi sanaladi. Bu prinsplar biooksidlash va biologik tanlab eritishning mezoni sifatida texnologik jaroyonini amalga oshirishda inobatga olinadi.