Mavzu. Nogironlikning xalqaro tasnifi. Reja: Kirish

Mavzu. Nogironlikning xalqaro tasnifi.
Reja:
Kirish
1.Nogironlarning xalqaro tasnifini ishlab chiqish evolyutsiyasi.
2.Nogironlarning xalqaro tasnifining xususiyatlari.
3. Xalqaro nogironlik tasnifining bo’limlari va tuzilmasi.
4. Nogironlikni xalqaro tasnifini joriy qilish muammolari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar


Tayanch tushunchalar: JSST, xalqaro tasnif, sog’liqni saqlash, xilma-xillik, evolyutsiya, xalqaro stantdart.

Xalqaro sog’liqni saqlash tashkiloti (JSST) sog’liqni saqlash va nogironlikni o’lchash bo’yicha JSST standarti bo’lib, aholi va aholi darajasida hisoblanadi. ICF (Sog’liqning Xalqaro Tasnifi) 2001 yil 22 mayda Butun jahon sog’liqni saqlash assambleyasida (JSST 54.21) Jahon sog’liqni saqlash tashkilotining barcha a’zolari tomonidan rasmiy ravishda tasdiqlangan. O’zidan oldingisidan farqli o’laroq, Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF sog’liqni saqlash muammolarini tavsiflash va o’lchash uchun xalqaro standart sifatida JSST a’zo davlatlarida foydalanish uchun tasdiqlangan.

Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF ning asosiy printsiplari
Ushbu tamoyillar biosotsial nogironlik modeli bilan chambarchas bog’liq va Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF modelining muhim tarkibiy qismidir.
• Xilma-xillik
Ishlash va nogironlikni tasniflash sog’liqqa yoki yoshga qaramay, barcha odamlarga tegishli bo’lishi kerak. Shunday qilib, ICF barcha odamlar uchun mo’ljallangan. Bu har bir kishining ishlashiga tegishli, shuning uchun uni nogironlarni alohida guruhga ajratish vositasi sifatida ishlatish mumkin emas. Nogironlikka universal yondashuv shuningdek, ko’p odamlar bir vaqtning o’zida yoki boshqa birida "nogironlar" bo’lishini anglatadi.
• Tenglik
Turli xil sog’liqni saqlash sharoitlari, "aqliy" va "jismoniy" o’rtasida, yashash va faoliyat cheklovlarini tasniflash tarkibiga ta’sir qiladigan to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita ajratish bo’lmasligi kerak. Boshqacha qilib aytganda, nogironlikni etiologiya bilan ajratib bo’lmaydi.
Neytrallik
Iloji boricha, sohalar nomlari neytral tilda tuzilishi kerak, shunda tasniflash ishlash va nogironlikning barcha qoidalarining ijobiy va salbiy tomonlarini aks ettirishi kerak. Bundan tashqari, ICF odamlarning nogironligi yoki ishlashi yomonlashishiga emas, balki qolgan qobiliyatlariga va ular hali ham qila oladigan narsalarga e’tibor qaratadi.
Atrof muhit omillari
5-may kuni butun dunyoda Xalqaro nogironlar huquqlari uchun kurash kuni nishonlanadi. 1992-yilning 5-mayida Yevropadagi 17 mamlakatda bir vaqtning o‘zida imkoniyati cheklangan fuqarolar o‘zlarining huquqlari ta’minlanishini va kamsitilishlarga yo‘l qo‘ymaslikni talab qilib chiqdilar. Shu tariqa har yili 5 mayda nogironlarning huquqlarini himoya qilish kuni o‘tkaziladigan bo‘ldi. Bu kunni 3 dekabrda nishonlanadigan Xalqaro nogironlar kuni bilan adashtirib qo‘ymaslik kerak. Sana munosabati bilan bir qator mamlakatlarda “Nogiron- jamiyatning teng huquqli a’zosi” deb nomlangan anjumanlar va xayriya tadbirlari o‘tkaziladi.

Tadbirdan ko‘zlangan maqsad imkoniyati cheklangan kishilar duch kelayotgan muammolarga keng jamoatchilik e’tiborini qaratishdan iboratdir. Tahlilchilarning fikricha, bugungi kunda ayrim mamlakatlarda nogironlarning huquqlariga amal qilinmaydi. Imkoniyati cheklangan kishilarning ishga joylashishi, ta’lim olishi bilan bog‘liq muammolar nafaqat qashshoq mamlakatlarda, balki iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda ham kuzatilmoqda.

Jahon Sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda yer yuzida 1 milliarddan ortiq imkoniyati cheklangan fuqaro istiqomat qiladi. Bu dunyo aholisining 15 foizi demakdir. Ularning 100 millionini bolalar tashkil qiladi. Mutahassislarning fikricha, aholining keksayib borayotgani va surunkali kasalliklarning ortib borayotgani ham nogironlar sonining ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda.

2006-yilning 13-dekabrida Nyu-Yorkda BMTning Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyani imzolash jarayoni boshlandi. 21 asrdagi inson huquqlari himoyasiga qaratilgan birinchi shartnoma deya tan olingan mazkur hujjat 50 davlat tomonidan imzolanganidan so‘ng 2008 yilning 3 may kuni kuchga kirdi. Ayni damda Konvensiyani 158 davlat imzolagan va 147 tasi ratifikatsiya qilgan. Mazkur konvensiyada imkoniyati cheklangan insonlar muruvvat ko‘rsatiladigan obyekt emas, balki huquq va erkinliklarga ega, fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarda jamiyat hamda davlatni rivojlantirishning teng huquqli ishtirokchilari hisoblangan shaxslar ekani e’tirof etilgan. Mazkur hujjatning ratifikatsiya qilinishi imkoniyati cheklangan insonlarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini ta’minlash, himoya qilish va rivojlantirish uchun qo‘shimcha kafolatlar yaratadi.

Bugungi kunda atigi 45 mamlakatdagina imkoniyati cheklangan shaxslarning kamsitilishiga qarshi qonun qabul qilingan.

Amerikada 1990 yilda qabul qilingan qonun nogiron fuqarolarni ta’lim dargohlari va ish joyida kamsitishni man etadi. Ularning aqliy yoki jismoniy salohiyatini to’g’ri baholamaslik - jinoyat.

Mana shu qonunga binoan mamlakat bo’ylab maxsus dasturlar ishlab, jamoat joylari va transport vositalarida nogiron odamlar uchun qulay sharoit yaratilgan.
Maxsus yo’lkalar, bekatlarda ular manfaatini ko’zlaydigan, ishxonada ularning ko’zi yoki qo’l-oyog’iga moslashtirilgan vositalar.
Bundan 20 yil oldin AQShning o’sha paytdagi prezident Jorj Bush tarixiy bir hujjatga imzo chekkan.
“Bu qog’ozga qo’l qo’yib, uzoq davr diskriminatsiya qurboni bo’lib yashagan nogiron yurtdoshlarimizga siz teng huquqli insonsiz deymiz”.
Bugun mana shu qonun qabul qilinishi uchun kurashgan insonlar uning ahamiyatini sarhisob qilmoqda.
Kongressmen Jim Langevin yura olmaydi. Falajga uchragan, belidan pastini qimirlata olmaydi, lekin ishlay oladi.
“Bu qonun hayotimizni qanchalik o’zgartirib yuborganini tasavvur ham qila olmaysiz. Biz uchun qancha qancha eshiklar ochildi, imkoniyatlar yaratildi. Yashayapmiz endi”,- deydi u.
Marka Bristo, taniqli suzuvchi 23 yoshida bo’ynini sindirib, nogiron bo’lib qolgan.
“Hayotim tugadi deb o’ylagan edim”, - deydi u.
Lekin imkoniyati cheklangan odamlar uchun ham bir dunyo imkoniyatlar bor ekan.
“Istirohat bog’iga borish, odamga o’xshab jamoatchilikka qo’shilish juda qiyin bo’lib qolgan edi. Ko’chaga chiqib, qayerga borasan, nimada yurasan? Bugun qulayliklar muhayyo”,- deydi u.
Marka Bristo o’z xalqaro tashkilotini ochgan. Maqsadi dunyo bo’ylab nogironlar haq-huquqi ta’minlanishishi talab qilish. Ko’plab jamiyatlarda majruh insonlar inson sifatida ko’rilmaydi, deydi u.
“Juda ko’p mamlakatlarda nogiron odamlar ko’chada yashaydi, borar joyi yo’q. Ayrim joylarda esa ularni jin urgan, xudoning lan’atiga uchragan deb yakkalab qo’yishadi. Hatto oilalari ularga qaramaydi. Ularni ne kuylarga solishmaydi”.
Invalidlar uchun ish joylari yaratish har bir davlat oldidagi muhim vazifa bo’lishi kerak. Chunki bu fuqarolar ham mehnat qilib, maosh olib kun ko’rishga haqli.
Siyosatchilar yangi qonunlar ustida o’ylaganida, barcha fuqarolar, shu jumladan nogironlar manfaatini ham ko’zlashi kerak, deydi Marka Bristo.
“AQShda hozir kar odamlar telefonda gaplasha oladi. Ko’r bo’lsangiz ham bankomatdan pulingizni olasiz. Mo’jiza!”
30 yildirki, nogironligi bois maxsus e’tiborga muhtoj millionlab amerikaliklar “Nogiron shaxslar uchun ta’lim qonuni” doirasida to’liq ta’lim olish imkoniyatiga ega bo’lib kelmoqda.
1975-yil 29-noyabr kuni qabul qilingan dastlabki qonun “Barcha nogiron bolalar uchun ta’lim” (Education for All Handicapped Children Act (Public Law 94-142) deya nomlangan edi. Qonun shtatlardagi maxsus e’tiborga muhtoj nogiron yoshlarning ta’lim olishga bo’lgan huquqini himoyalash va buning uchun shart-sharoit yaratib berish maqsadini ko’zda tutgan.
Ushbu qonun qabul qilingunicha nogiron yoshlarni o’qitish uchun maktablarda sharoit yo’q edi. Masalan, 1970-yil AQSh maktablarida nogiron bolalarning har beshtasidan faqat bittasi ta’lim olish imkoniyatiga ega bo’lgan, xolos. Soqov, ko’zi ojiz yoki ruhan zaif bolalarni o’qitishning umuman iloji bo’lmagan. Chunki ular uchun maxsus maktablar, sinflar yoki sharoitlar yaratib berishni shtatlar hukumatidan majburiy talab qiladigan federal qonun yo’q edi.
1979-yili “Barcha nogiron bolalar uchun ta’lim” qonuni qabul qilingandan so’ng vaziyat o’zgardi. Qonun nogiron bolalarga hamma qatori ta’lim olish imkoniyatini berdi. Bugun oliy o’quv yurtlarini bitirgan nogiron mutaxassislar ish topishda barcha qatori teng huquqlarga ega. Ularni faqat nogironligi bois ishga olmaslik qonunan man qilingan.
Yillar o’tib “Barcha nogiron bolalar uchun ta’lim qonuni” takomillashib bordi. 1990-yil u “Nogiron shaxslar uchun ta’lim qonuni” (IDEA) bilan almashtirildi. “IDEA” maxsus e’tiborga mujtoj shaxslar uchun alohida sharoitlar yaratib berish kabi yangi va keng qamrovli bandlari borligi bilan eski qonundan farq qiladi.
2004-yil prezident Bush ma’muriyati davrida “IDEA” qo’shimcha bandlar bilan to’ldirildi. Yangi o’zgartirishlar nafaqat maxsus ta’lim va umumiy ta’lim o’rtasidagi to’siqlarni olib tashladi, balki nogironlar uchun maxsus ta’limni maktablar uchun markaziy va asosiy vazifaga aylantirdi.
Mutaxassislar qonunning muvaffaqiyatli chiqqanini aytishadi. Chunki ushbu qonun qabul qilingandan beri nogironlar orasida maktabni to’liq bitirayotgan o’quvchilar soni 1987-yildan 2003-yilgacha 17 foizga oshgan. Xuddi shu yillar orasida nogironlarning oliy o’quv yurtlarida o’qishi 70 foizga oshgan. 2003-yilda maktabni bitirgan nogironlarning 70 foizi maosh to’lanadigan ishlar bilan band bo’lgan. 1987-yilda nogironlarning faqat 55 foizi ishli edi, xolos.
AQShda nogironlarga bo’lgan e’tibor faqat ta’lim tizimida emas. Bu yerda barcha jamoat binolari, yo’llar, transport vositalari va boshqa jamoatchilik inshootlari nogironlar foydalana olishi uchun maxsus vosita va sharoitlar bilan ta’minlangan. Masalan, har bir jamoat avtobusida nogiron aravachalari turishi uchun maxsus joy ajratilgan. Ularning avtobusga chiqishi va tushishini ta’minlash uchun ham transport maxsus texnologiya bilan jihozlangan. Bu kabi sharoitlarni binolarda va boshqa transport vositalarida ham ko’rish mumkin. Bularning barchasi mamlakatdagi nogironlarning jamiyatda barcha qatori teng huquqli yashashlarini ta’minlash maqsadida federal qonunlar bilan amalga oshiriladi.
Biz bu maqolada nogironlarga bo’lgan e’tibor mavzusining ta’lim tizimidagi tadrijiy rivoji haqida qisqacha ma’lumot berdik. AQSh ta’lim tizimida umumiy ta’limdan farqli shu kabi boshqa maxsus ta’lim turlariga ham ruxsat va imkoniyatlar berilgan. Masalan, amerikaliklar, agar xohlasa, farzandlarini umuman maktablarga bermasdan, ularga o’zlari uyda ta’lim berishlari mumkin. Qonunan ruxsat berilgan va tan olingan bu ta’lim turi “Uy maktabi” deya ataladi. Bu haqda batafsil kelgusida bayon qilamiz.

Nogironlikning ijtimoiy modelini yanada to’liqroq qilish uchun Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF atrof-muhit omillarini sanab chiqadigan kontekstual omillarni o’z ichiga oladi. Bu omillar jismoniy bo’lishi mumkin: iqlim, relef; shuningdek, ijtimoiy munosabatlarni, institutlarni, qonunlarni o’z ichiga oladi. Atrof-muhit omillari bilan o’zaro bog’liqlik bu "hayot faoliyati va cheklanishi" nuqtai nazaridan umumlashtirilgan hodisani ilmiy tushunishning muhim qismidir.

• interaktivlik
Har xil elementlar o’rtasida chiziqli progressiv aloqa mavjud emas. Barcha elementlar o’zgarishi va bir-biriga dinamik ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bundan tashqari, aralashuvlar ba’zi elementlarni to’g’ridan-to’g’ri o’zgartirishi va shu bilan muayyan odamning umumiy holatini o’zgartirishi mumkin.
Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF nogironlik sohasidagi keng qamrovli va tushunarli ijtimoiy siyosat uchun asos yaratishi mumkin, bu nogironlik pensiyasini olish huquqi mezonlarini ishlab chiqish yoki yordamchi texnologiyalarga kirish uchun shart-sharoitlarni ishlab chiqish yoki hissiy yoki aqliy qobiliyatli nogironlar uchun uy-joy yoki transport siyosatiga ruxsat berish. cheklovlar. 2006-yil 13 - dekabrda qabul qilingan BMTning nogironlar huquqlari to’g’risidagi konventsiyasi nogironlarning barcha inson huquqlari va asosiy erkinliklaridan to’la va teng ravishda bahramand bo’lishini ta’minlash, shuningdek ularning tug’ma qadr-qimmatini hurmat qilishni targ’ib qilishdan iborat. Konventsiyaga ko’ra, nogironlar doimiy jismoniy, aqliy, intellektual yoki ruhiy nogironlarni o’z ichiga oladi, ular turli to’siqlarga duch kelganda, boshqalar bilan teng ravishda jamiyatda faol ishtirok etishlariga xalaqit bermaslik kerak
Nogironlikni aniqlashda asosiy narsa bu nogironlarning atrof-muhit bilan o’zaro munosabatlariga xalaqit beradigan va shu bilan ularning jamiyatdagi ishtirokiga xalaqit beradigan jismoniy, aqliy, intellektual yoki ruhiy buzilishlar bilan birga bo’lgan sog’liqni saqlash buzilishlari.
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti (JST) tomonidan 2001 yilda qabul qilingan yana bir xalqaro hujjat - Ishlash qobiliyati, nogironlik va sog’liqning xalqaro tasnifi (ICF) sog’liqni saqlash ko’rsatkichlari va sog’liqni saqlash bilan bog’liq ko’rsatkichlarni baholash asoslarini birlashtirish va belgilashga qaratilgan.
Sog’liqning Xalqaro Tasnifi BMT tomonidan "Nogironlar uchun teng imkoniyatlarni yaratishning standart qoidalari"da (1993 yil 20 dekabrda BMT Bosh assambleyasining 48-sessiyasida tasdiqlangan) eslatib o’tilgan va amalga oshirilayotgan ijtimoiy tasniflardan biri sifatida qabul qilingan. Toshkent, 2020 yil 27-28 avgust kunlari Xalqaro faoliyat, sog'liq va nogironlik tasnifi (XFT) va Nogironlar huquqlari to'g'risidagi Konvensiyaning (NHTK) asosiy tamoyillari va tushunchalarini tushunish va o'zlashtirish bo'yicha birinchi onlayn amaliy mashg'ulot bo'lib o'tdi. Trening BMTning Ijtimoiy himoya bo’yicha qo’shma dasturi doirasida BMTTD tomonidan amalga oshirilayotgan 3-komponent tomonidan Tibbiy va mehnat ekspert komissiyasining (TMEK) 25 a'zosi uchun mo’ljallandi.
Nogironlik endi faqatgina tibbiy hodisa sifatida qabul qilinmaydi. XFT (Xalqaro faoliyat, sog'liq va nogironlik tasnifi) va NHTK nogironlikni hayotning vaqtinchalik bosqichi deb ta'riflaydi va uni baholashda nafaqat jismoniy jihatlarni, balki nogironlikni aniqlashning atrof-muhit omillarini ham hisobga olgan holda baholash kerak deb takidlanadi. Shunday qilib, XFT (Xalqaro faoliyat, sog'liq va nogironlik tasnifi) va NHTK me'yorlari mamlakatlarni tibbiy yondashuvdan voz kechishga va nogironlikni baholashda ijtimoiy modelga utishga undaydi.
Nogironlikni baholashning ijtimoiy modeli aholining ishlash darajasini kuzatishda, nogironligi bor insonlarni qamrab oluvchi ta'lim, ish bilan ta'minlash va kamsitishga qarshi kurash siyosatini ishlab chiqishda va nogironligi bor insonlar uchun imkoniyatlarning tengligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega.
XFT (Xalqaro faoliyat, sog'liq va nogironlik tasnifi) va NHTK me'yorlarini qo'llash O'zbekistonning TMEK mutaxassislariga nogironlikni baholashda tibbiy usuldan ijtimoiy yondashuvga uzluksiz o'tishga imkon beradi. O'zbekiston ijtimoiy siyosatni, xususan nogironlik bilan bog'liq siyosatni isloh qilishga qiziqish bildirdi; xususan, nogironligi bor insonlarga nisbatan xalqaro standartlar asosida adolatli, inklyuziv, inson huquqlariga asoslangan va kamsitilmaslik siyosatiga e'tibor qaratdi. Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi kunga qadar nogironlikka bo'lgan munosabat xayriyaviy tarzda edi. Ushbu jihatlarni hisobga olgan holda, XFT (Xalqaro faoliyat, sog'liq va nogironlik tasnifi) va NHTK tamoyillarini yaxshiroq tushunishga erishish uchun TMEK mutaxassislarining bilim va ko'nikmalarini oshirish muhimdir
Shunday qilib, trening oxirida TMEK a'zolari XFT (Xalqaro faoliyat, sog'liq va nogironlik tasnifi) va NHTK tamoyillarini, shu jumladan, ijtimoiy va jismoniy muhitni baholashni o'z ichiga olgan nogironlikning yanada kengroq ta'rifidan foydalanishni yaxshiroq tushunishadi va malakaga ega bo'ladilar
Bundan tashqari, trening ishtirokchilari 2020-yilning sentabr oyida bo'lib o'tadigan ikkinchi mashg'ulotlar davomida birinchi mashg'ulotda olingan ko'nikmalarini va bilimlarini namoyish etish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Undan so'ng XFT va NHTK normalarini qo’llash bo’yicha TMEK a’zolari bilan birgalikda pilot tadbirlar bo’lib o’tadi.
Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF sog’liqni saqlash va sog’liq ko’rsatkichlari tushunchalarini taqdim etadi. Ushbu ko’rsatkichlar ikki asosiy ro’yxat orqali organizm, shaxs va jamiyat nuqtai nazaridan tavsiflanadi:
- tananing funktsiyalari va tuzilmalari (inson tanasi);
- Faoliyat (Faoliyat) va ishtirok etish (Ishtirok etish).

Ushbu atamalar nafaqat salbiy, balki ijobiy tomonini ham tasvirlashga imkon beradigan tasniflash imkoniyatlarini kengaytiradi.

Sog’liqning Xalqaro Tasnifi ICF "kasallikning oqibatlari" ni tasniflashni rad etdi (MCSda bo’lgani kabi). Unda "sog’liq uchun komponentlar" tasnifi taklif etiladi. "Sog’liqni saqlash komponentlari" uning holatini tavsiflaydi, "kasallikning oqibatlari" esa kasalliklar va sog’liqning boshqa buzuqliklari yakuniy natijaga olib keladigan salbiy ta’sirga qaratilgan.
ICF ushbu barcha toifalar bilan o’zaro ta’sir qiluvchi atrof-muhit omillari ro’yxatini o’z ichiga oladi, bu esa har xil ko’rsatkichlar doirasida inson hayoti faoliyati va cheklanishlari profilini amaliy aks ettirishga imkon beradi.
Ushbu tasniflash tananing funktsional tizimlariga qaraganda tuzilish shakllanishiga ko’proq bog’liqdir.
Tananing funktsiyalari va tuzilmalari ushbu tasnifga bitta ko’rsatkichda kiritilgan.
Yangi nuqtai nazardan, insonning shaxsiy va ijtimoiy hayotida funktsiyalar va tuzilmalardan "foydalanish" nuqtai nazaridan hayotning ishlashi va cheklanishi taqdim etiladi va IFFda "faoliyat" va "ishtirok etish" sifatida ko’rsatilgan.
Faoliyat va ishtirokning ikkita aniqlovchi taklif etiladi:
- amalga oshirish (amalga oshirish, amalga oshirish);
- potentsial qobiliyat (imkoniyat).
Faoliyat va ishtirok etish tasniflarining 1-bo’limida "Bilimni o’rgatish va qo’llash" hissiyotlardan maqsadli foydalanishni o’z ichiga oladi; o’qitishdagi asosiy ko’nikmalar; bilimlarni qo’llash. Shu nuqtai nazardan, o’rganish qobiliyatini cheklash hozirgi tasnif va mezonlarda qo’llanilmaydi, ammo asosiy pozitsiyalar o’qish qobiliyatining toifalarida va ma’lum darajada yo’naltirish qobiliyatida aks etadi. Faoliyat va ishtirokning bu turi asosan tabiatda psixologikdir, chunki shaxsning nafaqat individual harakatlarni amalga oshirish qobiliyatini, balki murakkab muammolarni hal qilish faoliyatiga qo’shilish qobiliyatini aks ettiradi.
2-bo’lim "Umumiy vazifalar va talablar" bir nechta pozitsiyalarni o’z ichiga oladi: individual vazifalarni bajarish, ko’p qirrali vazifalarni bajarish, kundalik tartiblarni bajarish, stress va boshqa psixologik stresslarni engish va hk. Bu pozitsiyalar muayyan darajada o’zlarining xatti-harakatlarini boshqarish qobiliyatini aniqlashda hisobga olinadi. Biroq, individual va ko’p qirrali vazifalarni amalga oshirish hozirgi vaqtda nogironlik toifalarini aniqlashda deyarli mavjud emas. Bundan tashqari, ushbu pozitsiyalarni aniqlash yoki tashxislash ushbu cheklovlarni hisobga olish mumkin bo’lgan ma’lum markerlarni ishlab chiqish va yaratishni talab qiladi.
3-bo’lim "Muloqot" quyidagilarni o’z ichiga oladi: aloqada xabarlarni idrok etish; aloqa - xabarlarni tuzish va taqdim etish; aloqa vositalari va aloqa texnikasidan foydalangan holda suhbat va aloqa. Ushbu pozitsiyalarning barchasi aloqa qilish imkoniyatlarini cheklashning hozirgi tasnifida qo’llaniladi va amalda qo’llaniladi.
4-bo’limda "Harakatlilik" quyidagi harakatlar turlarini ko’zda tutadi: tananing holatini o’zgartirish va saqlash; ob’ektlarni o’tkazish, harakatlantirish va manipulyatsiya qilish; yurish va harakatlanish; transport yordamida harakat. Ushbu harakatlarning barchasi hozirgi vaqtda tasniflash doirasida harakat qilish qobiliyatiga kiritilgan, ob’ektlarni o’tkazish, harakat qilish va manipulyatsiya qilish holatlari bundan mustasno, hozirgi vaqtda o’z-o’ziga xizmat qilish cheklovlari va ishlash qobiliyatini cheklashda baholanmoqda.
Mavjud tasnifdagi 5-bo’lim "O’z-o’ziga xizmat" va 6-bo’lim "Ichki hayot", "O’z-o’ziga xizmat" hayot toifasiga kiritilgan, bitta band bundan mustasno: 6-bo’lim "Uy hayoti" hozirgi Tasnifda umuman mavjud bo’lmagan "boshqalarga yordam berish" tushunchasini o’z ichiga oladi, ammo ajralmas mezon, birinchi navbatda uy xo’jaligi, oilaviy hayot sifati.
7-bo’lim shaxslararo o’zaro munosabatlar va munosabatlarga bag’ishlangan va quyidagilarni o’z ichiga oladi: umumiy yoki shaxsiy munosabatlar va o’ziga xos shaxslararo munosabatlar (ijtimoiy, oilaviy, yaqin, rasmiy, notanishlar bilan munosabatlar va boshqalar). Mavjud tasnifda shaxslararo o’zaro munosabatlar va munosabatlar tushunchasi mavjud emas, garchi ba’zi pozitsiyalar insonning xulq-atvori va aloqasini boshqarish kabi toifalarda aks ettirilgan.
8-bo’lim "Hayotning asosiy yo’nalishlari" quyidagilarni o’z ichiga oladi: ta’lim; ish va bandlik; iqtisodiy hayot. Mavjud Tasnifdagi ushbu toifalar turli xil nogironlar tarkibiga kiradi: mehnat qilish qobiliyati, o’qish qobiliyati va ma’lum darajada ularning xatti-harakatlarini boshqarish qobiliyati. Biroq, iqtisodiy hayot (iqtisodiy munosabatlar, iqtisodiy mustaqillik va boshqalar) hech qachon inson hayotining alohida yo’nalishi sifatida baholanmagan.
So’nggi 9 bo’lim jamoalar hayotiga, jamoat va fuqarolik hayotiga bag’ishlangan bo’lib, jamoalardagi hayot, bo’sh vaqt va hordiq, din, inson huquqlari, siyosiy hayot va fuqarolik va hokazolarni o’z ichiga oladi. Ushbu jihatda jamiyatdagi ishtirok deyarli aks etmaydi va mavjud baholanmaydi. Tasniflash. Biroq, ushbu bo’limda oiladan tashqarida uyushgan ijtimoiy hayot bilan shug’ullanish, alohida jamoalar, butun jamiyat hayotiga va fuqarolik hayotiga qo’shilish uchun zarur bo’lgan harakatlar va vazifalar haqida so’z yuritiladi.
Mavjud tasniflarda va Xalqaro kinofestivalda taqdim etilgan nogironlik modellarining qiyosiy tahlili ular o’rtasidagi, asosan, inson hayotining ijtimoiy sohalariga tegishli farqlarni ko’rsatmoqda. Asosiy farq - bu ishlash va nogironlik tarkibiy qismlari o’rtasidagi munosabatlarning tavsifi.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
Shaxsni, shu jumladan o‘n olti yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan bolalarni nogiron deb topish tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari tomonidan, o‘n olti yoshgacha bo‘lgan bolalarni nogiron deb topish esa, tibbiy-maslahat komissiyalari tomonidan amalga oshiriladi.
Tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari va tibbiy-maslahat komissiyalarini tuzish, shuningdek ular tomonidan xulosalar berish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Davlat nogironlar turmush faoliyatining cheklanganligini baholash asosida ularning ijtimoiy yordam hamda himoya chora-tadbirlariga bo‘lgan ehtiyojlari hisobga olinishi ta’minlanishini, nogironlarni reabilitatsiya qilish va ijtimoiy himoya qilishning qonun hujjatlarida nazarda tutilgan turlaridagi dasturlar amalga oshirilishini, nogironlarning jamiyat bilan uyg‘unlashishi uchun sharoitlar yaratilishini, nogironlarni kamsitishning barcha shakllaridan himoya qilishni ta’minlash yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘rilishini kafolatlaydi.
Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
nogironlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash;
nogironlarning kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik;
nogironlarning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish;
nogironlarning huquqlari va ular uchun imkoniyatlar tengligini ta’minlash;
nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini ta’minlash;
nogiron bolalarning maktabgacha va maktabdan tashqari ta’limini, nogironlarning kasb tayyorgarligini, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim olishini ta’minlash;
davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nogironlar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash borasidagi faoliyatining oshkoraligini hamda ochiq-oydinligini ta’minlash;
nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasida davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 1 avgustdagi F-5006-son farmoyishi bilan tashkil etilgan Nogironligi bo’lgan shaxslarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirishga qaratilgan takliflarni tayyorlash bo’yicha komissiya tomonidan nogironlikni barvaqt aniqlash va oldini olish, nogironligi bo’lgan shaxslarga tibbiy-ijtimoiy yordam ko’rsatish, ularni kasbga o’qitish va ishga joylashtirish sohasidagi ishlarning ahvoli kompleks va chuqur o’rganildi.
Mazkur jarayonda aholinining keng qatlamlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari, shuningdek, xalqaro va xorijiy tashkilotlar vakolatxonalari yuqori faollik va daxldorlik hissini namoyon qildilar. O’tkazilgan kompleks o’rganish, aholi bilan ochiq va to’g’ridan-to’g’ri muloqot yakunlari bartaraf etish yuzasidan ta’sirchan choralarni tezkor ko’rishni talab etuvchi qator tizimli kamchiliklar va muammolarni aniqlash imkonini berdi. Hamkorlikdagi sa’y-harakatlar bilan nogironligi bo’lgan shaxslarning turmush darajasi va sifatini yanada yaxshilash, ularga tibbiy-ijtimoiy yordam ko’rsatish, bunday shaxslarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ro’yobga chiqarishga, jamiyatdagi faol pozitsiyasini shakllantirishga ko’maklashish yuzasidan aniq takliflar ishlab chiqildi.
2008 yilda mamlakat parlamenti yangi tahrirdagi “O’zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risida”gi Qonunni qabul qilganligi, 2011 yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2011–2015 yillarda yolg’iz keksalar, pensioner va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni yanada kuchaytirish bo’yicha qo’shimcha 7 chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori, boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinganligi va ular ijrosi sobitqadamlik bilan ta’minlanayotganligi — buning yaqqol dalolatidir. Mazkur amaldagi qonunchilikka muvofiq, davlat nogironlar turmush faoliyatining cheklanganligini baholash asosida, ularning ijtimoiy yordam hamda himoyaga bo’lgan ehtiyojlari hisobga olinishi ta’minlanishini, nogironlarni reabilitatsiya qilish va ijtimoiy himoya qilish dasturlari amalga oshirilishini, ularning jamiyat bilan uyg’unlashishi uchun sharoitlar yaratilishini ta’minlash yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko’rilishini kafolatlaydi.
O’zbekistonda nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
birinchidan, nogironlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash;
ikkinchidan, nogironlarning kamsitilishiga yo’l qo’ymaslik;
uchinchidan, nogironlarning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish;
to’rtinchidan, nogironlarning huquqlari va ular uchun imkoniyatlar tengligini ta’minlash;
beshinchidan, nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini ta’minlash;
oltinchidan, nogiron bolalarning maktabgacha va maktabdan tashqari ta’limini, nogironlarning kasb tayyorgarligini, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim olishini ta’minlash;
ettinchidan, davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nogironlar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash borasidagi faoliyatining oshkoraligini hamda ochiq-oydinligini ta’minlash; sakkizinchidan, nogironlarni ijtimoiy himoya qilish sohasida davlat organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari va nodavlat notijorat tashkilotlari o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish.
Mamlakatda aholi punktlarini loyihalash va qurish, transport vositalari, aloqa va axborot vositalarini yaratish hamda ishlab chiqarishda nogironlarning ehtiyojlari hisobga olinadi.
Nogironlarning ta’lim olishi, ularni kasbga tayyorlash va malakasini oshirish ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan shakllarda, 8 eksternat, masofadan o’qitish, davlat ta’lim standartlari asosida oiladagi ta’lim va mustaqil ta’lim shakllarida amalga oshiriladi. Ularning umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’limi barcha ta’lim muassasalarida, zarur bo’lgan hollarda esa, ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi.
Xususan, O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Toshkent va Farg’ona shaharlaridagi o’rta maxsus ta’lim muassasalari imkoniyatlari cheklangan shaxslar uchun ixtisoslashtirilgan kasb-hunar kollejlariga aylantirilgan. Nogironlar mehnatidan foydalanish uchun nogironlarning ehtiyojlarini va mahalliy xususiyatlarni hisobga olgan holda ixtisoslashtirilgan korxonalar, tsexlar va uchastkalar tashkil etiladi.
Ko’zi ojiz nogironlar sharoitlari o’z imkoniyatlariga mos keladigan ishlab chiqarishda ishtirok etishda imtiyozli huquqqa egalar. Xodimlarining soni yigirma kishidan ortiq bo’lgan korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda mahalliy davlat hokimiyati organlari nogironlarni ishga joylashtirish uchun xodimlar sonining kamida uch foizi miqdorida ish joylarining eng kam sonini belgilaydi va zaxirada saqlaydi.
Nogironlarni ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam sonini yaratish bo’yicha mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlarini ijro etmaganligi uchun korxona, muassasa va tashkilotga har bir yaratilmagan ish joyi uchun ana shu korxona, muassasa va tashkilot xodimining o’rtacha yillik ish haqi miqdorida jarima solinadi.
Nogironligi tufayli nogiron bilan mehnat shartnomasi tuzishni yoki ish yuzasidan uni yuqori lavozimga ko’tarishni rad etishga, u bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga, nogironni uning roziligisiz boshqa ishga o’tkazishga yo’l qo’yilmaydi, tibbiy-ijtimoiy ekspertizaning xulosasiga ko’ra, nogironning sog’lig’i kasb vazifalarini bajarishga monelik qilgan yoki nogironning yoxud boshqa shaxslarning sog’lig’i va mehnat xavfsizligiga tahdid qilgan hollar bundan mustasno.
Nogiron o’z mehnat qobiliyatini tiklaganidan keyin, ilgarigi ishiga yoki shunga teng ishga joylashish huquqiga ega. Agar xodim ish beruvchining aybi bilan nogiron bo’lib qolsa hamda o’zgalarning parvarishiga va yordamiga muhtoj bo’lsa, unda ish beruvchi 9 nogiron mehnat qobiliyatini yo’qotgan davrda uni tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari yoki tibbiy-maslahat komissiyalarining xulosasiga binoan, parvarish qilayotgan shaxsni o’z hisobidan ta’minlashi hamda jabrlangan xodimga etkazilgan moddiy zarar va ma’naviy ziyonning o’rnini qoplashi shart.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar uyda ishlovchi nogironlarga, shuningdek tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi nogironlarga mazkur faoliyat uchun yashashga mo’ljallanmagan joylar berilishida, xom ashyo olishi va mahsulot sotishida zarur yordam ko’rsatadilar. O’zbekistonda nogironlarga ijtimoiy yordam pul to’lovlari (pensiyalar, nafaqalar, bir yo’la beriladigan to’lovlar), texnika vositalari yoki boshqa vositalar, shu jumladan avtomobillar, o’rindiqli aravachalar, protez-ortopediya buyumlari, maxsus harfli matbaa nashrlari, ovoz kuchaytirgich apparatlar va signalizatorlar bilan ta’minlash, tibbiy, kasbiy, ijtimoiy reabilitatsiya qilish, maishiy va transport xizmatlari ko’rsatish, dori vositalari bilan ta’minlash kabi turlarda ko’rsatiladi.
O’zgalarning parvarishiga va yordamiga muhtoj nogironlarga tuman, shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlari tomonidan uyda yoki nogironlarga ijtimoiy xizmat ko’rsatish statsionar muassasalarida tibbiy va maishiy xizmatlar ko’rsatiladi. O’zbekistonda birinchi marta davlat tilida nashr etilayotgan “Nogironlar huquqlari to’g’risidagi Konvensiya” hamda “Nogironlarning huquqlari to’g’risidagi Konvensiyaga Fakultativ protokol” nogironlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash bo’yicha xalqaro standartlar bilan bevosita tanishish, milliy normalarni ularga muvofiqlashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlarni belgilash va amalga oshirish maqsadlariga xizmat qilishi shubhasizdir.
Nogiron shaxslarning bir qismini uy mehnatiga jalb qilish hamda oilaviy biznesni yo’lga qo’yishda ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish Markazlari yiliga o’rtacha besh mingdan o’n ming nafargacha nogironlarni ishga joylashtiradi. Jumladan, ular tikuvchilik, kosiblik, zardo’zlik, quroqchilik, kompyuter texnikasini ta’mirlash xizmatlari kabi yo’nalishlarda uy mehnati bilan band¹.
O’zbekiston Respublikasining «Shahar yo’lovchi transportidan bepul foydalanishni tartibga solish to’g’risida»gi Qonunida 1991-1945 yillardagi urush nogironlari, I-guruh urush nogironini kuzatib borayotgan shaxs, ko’zi ojiz nogironlar va ularni kuzatib borayotgan shaxs shahar yo’lovchi transportidan (taksidan tashqari) bepul foydalanish huquqiga ega ekanligi belgilab qo’yilgan².
2016 yilda O’zbekiston paralimpiyachilari yuksak natijaga erishdilar³.