Mavzu: Nogironlikning xalqaro tasnifini joriy qilish muommolari. Reja: Kirish Aosiy qisim

Germaniyada nogiron uchun kasbiy ta’limning asosiy maqsadi uning tan olingan mutaxassisliklardan biri bo’yicha bilim olishidir. Iloji bo’lsa, bu jarayon oddiy xodimlarning yonida tashkilotda amalga oshirilishi kerak. Engil ruhiy nogironligi bo’lgan odamlar uchun, agar ular qo’shimcha yordamga muhtoj bo’lmasa yoki ta’minlanmasa (masalan, qo’llab-quvvatlanadigan ish bilan ta’minlash) ushbu tanlov bo’lishi mumkin. Ba’zi aqliy nogironlar nogironlar uchun 52 ta boshlang’ich ta’lim muassasalaridan biriga qabul qilinishi mumkin (Berufsbildungswerke), ularda tahsil olish uchun 12 ming o’rin mavjud. Qo’shimcha ma’lumot olish yoki yangi mutaxassislik bo’yicha o’qish uchun ular taxminan 15 ming o’rinli 28 ta nogironlar uchun uzluksiz ta’lim institutlaridan biriga yozilishlari mumkin.
Italiyada nogironlarning mehnat bozoriga qo’shilishini qo’llab-quvvatlovchi federal va mintaqaviy qonunlar mavjud. 68/99-sonli qonunga ko’ra, nogiron ish qidiruvchilar o’zlarining ahvolini baholash uchun ASLning mahalliy idorasida ro’yxatdan o’tishlari kerak. Ushbu baholashdan so’ng (funktsional diagnostika, ijtimoiy va kasbiy ma’lumotlar to’plami va yakuniy hisobot) har bir murojaat qiluvchining ishlashi uchun o’ziga xos potentsial aniqlanadi. Ushbu potentsialga ko’ra, odam tegishli ishlarni kutish ro’yxatida qayd etiladi (har bir viloyat uchun bittadan). Nogironligi bo’lgan odamlarni mehnat bozoriga jalb qilishga yordam beradigan bir qator ish joyida o’quv dasturlari mavjud. Imtiyozli ish bilan ta’minlanish masalasiga ko’ra, qonun ish beruvchi tomonidan nogironlar uchun to’langan soliqlarni qoplash uchun har yili 31 million evro miqdoridagi byudjetni ko’zda tutadi. Mablag’larning eng yuqori darajasi ish qobiliyati 79% dan ortiq pasaytirilgan odamlar uchun, shuningdek psixiatrik yoki aqliy nogironligi bo’lgan barcha odamlar uchun taqdim etiladi. Ushbu guruhlar uchun hududiy soliq to’lovlari mavjud bo’lgan byudjetning 10 foizidan ko’p bo’lmagan miqdorni tashkil etadi.
Insonning mehnatga layoqatsizligi, yoki bir shaklda boshqa insonlardan farq qilishi uning atrofdagilar bilan munosabatiga, hayotining turli vaziyatlariga albatta ta’sir ko’rsatadi, u haqda noto’g’ri fikrlar shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Bunday kishilarga «noraso», «noqis» kabi yorliqlar yopishtiriladi va ular stigmatizatsiya ob’ektiga aylanishadi. Stigmatizatsiyaga uchragan kishilarda esa o’ziga ishonch susayadi, jamiyatga, atrofidagi boshqa kishilarga nisbatan salbiy munosabat shakllanadi, o’zini kamsitilgan, xo’rlangan his etadi, depressiyaga tushib qoladi, kelajakka, hayotda nimagadir erishishga bo’lgan ishonch va intilish pasayib ketadi.
«Nogironlar» degan so’z aksariyat hollarda himoyasizlik, o’zgalarning yordamiga muxtojlik, hayotda o’z o’rnini topa olmaslik, o’ziga ishonchsizlik, baxtsizlik, ojizlik sifatida tushuniladi¹. Oqibatda, nogironlar ojiz va omadsiz kimsalar sifatida ijtimoiy hayotning ko’plab soha va yo’nalishlaridan chetga surib qo’yiladi. Shaxsga ana shunday baho berilishi uning stigmatizatsiyasiga olib kelishi mumkin.
Nogironlik jamiyat tomonidan kasallik sifatida qabul qilinmasligi hamda inson uchun o’z imkoniyatlarini amalga oshirish yo’lida to’siqqa aylanmasligi kerak. Stigmatizatsiya muammosining mohiyati ana shunda. Stigmatizatsiya (yunon tilidan tarjimada yorliq, tamg’a degan ma’no anglatadi) – individlarni ajratib qo’yish, yoki ularga «tamg’a bosish», tashqi belgilariga qarab «tuzalmas», «noqis» kabi ijtimoiy yorliqlarni yopishtirish. Stigmatizatsiya natijasida inson boshqalardan ajratib ko’rsatiladi va jamiyatning boshqa a’zolariga qarama qarshi qo’yiladi. Natijada inson rasmiy yoki norasmiy tashkiliy tuzilmadan tushib qolishi va marginallar safini to’ldirishi mumkin. Agar stigma individ tomonidan qabul qilinsa, u individ xatti-harakatlarini dasturlashtirish va o’zini o’zi dasturlashga ta’sir ko’rsatuvchi omilga aylanadi².
Stigmatizatsii tushunchasini fanga I. Gofman kiritgan. Goffmanning tahlili jismoniy kamchiligi bor kishilardan boshlanib, keyinchalik asta-sekin boshqa farqlarga o’tadi. Natijada Goffman stigmaning mavjudligi jismoniy va ruhiy jihtdan kamchiligi bo’lgan tor doiradagi odamlarga xos biror bir noodatiy narsa emasligini, balki «oddiy fuqarolar» orasida ham anchagina keng tarqalgan hodisa ekanini qayd etadi. U shunday deydi: «... odatiy odamlarning nisbatan omadliroqlari o’zlarining yarim yashirin kamchiligiga ega bo’ladi, har bir kichik kamchilik uchun ijtimoiy vaziyat mavjud bo’lib, shuning oqibatida u katta kamchilikka aylanib ketishi mumkin»³.
Har qanday, xatto juda arzimas tabiiy yoki ijtimoiy sifat ham stigma uchun sabab bo’lishi mumkin, lekin aksariyat hollarda u xarakter, tashqi ko’rinish va maqomning salbiy qabul qilinadigan xususiyatidir. Shunday qilib, stigma – birinchi galda, inson(guruh)ning voqelik yuz beradigan tashqi ijtimoiy muhitda shakllanadigan ijtimoiy belgisidir⁴.
Stigmatizatsiya muammosi bag’rikenglik muammolari bilan uzviy bog’liqdir. «Bag’rikenglik» atamasi lotin tilidan tarjimada (tolerantia) chidam, sabrlilik degan ma’nolarni anglatadi⁵. Mazkur tushuncha ijtimoiy va gumanitar fanlarga tibbiyotdan kirib kelgan hamda u tibbiyotda biror bir antigen kiritilganda unga qarshi antijismlarni sintezlay olmaslik (immunologik bag’rikenlik), yoki moddaning qayta kiritilishiga reaktsiyaning susayishi, organizmning moslashuvi (ruhiy faol moddalarga bag’rikenlik)ni bildirgan. Aksariyat hollarda «bag’rikenglik» atamasi millatlararo va dinlararo munosabatlarni tartibga solishda qo’llaniladi⁶. Agar nogironlik ijtimoiy jihatdan jamiyatdagi ijtimoiy kommunikatsiyaning buzilishi sifatida qaraladigan bo’lsa, tabiiyki, nogironlarga aholi toifasi sifatida kamsituvchi ijtimoiy stereotiplarda aks etadigan munosabat yuzaga keladi. Ko’plab ijtimoiy hodisalarning belgili xususiyati haqida gap ketganda, ijtimoiy yorliqlar yopishtirish hodisasini ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Bu hodisa bilan kundalik hayotda, mehnat munosabatlarida, siyosatda, san’atda, fanda, xullas, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlar murakkab tarzda kesishadigan biror bir jamoa mavjud har qanday joyda to’qnash kelish mumkin.
Nogironlar haqida aholining o’ziga xos toifasi sifatida so’z yuritganda, nogironlarga nisbatan qo’llaniladigan ijtimoiy yorliq odatda salbiy ma’noda bo’lishini qayd etish kerak. Ta’kidlash kerakki, eng keng tarqalgan stigmatizatsiyalovchi mulohazalar orasida «saraton» (34%), «imkoniyati cheklangan odamlar» (10%), «aravaga mixlanib qolganlar» (7%) ko’proq uchraydi. Psixologlrning fikricha, «saraton» atamasi «onkologiya»ga solishtirganda yoqimsizroq va qo’rqinchliroq hisoblanar ekan⁷. Aksariyat hollarda nogironligi bor insonlarni «imkoniyati cheklangan kishilar» deb atashadi. Garchi bunda aniq bir kishi nazarda tutilsa ham, o’zida sog’lig’ida biror bir kamchilik bo’lgan kishilarning imkoniyati cheklanganini anglatuvchi ma’noni tashiydi.
Nogironlar sinov muddati davomida (6 hafta) yollanib, ularga subsidiya to’lanadi. Bandlik markazi xodimlari har bir alohida holatlarda nogironligi bor odamni va ular uchun to’g’ri ish berishni ish beruvchilar bilan muhokama qilishga yordam beradi. Nogironligi bo’lgan odamlarni ishga joylashtirish bo’yicha xizmatlar to’g’risidagi ma’lumotlar nogironlar uchun yaxshi amaliyot kodeksida va maslahat xizmatlari va bandlik markazlari tomonidan nashr etilgan bukletlarda mavjud [3].
So’nggi yillarda zamonaviy dunyoda evropa Ittifoqining ko’plab mamlakatlarida nogironlarni ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning o’zgarishiga qarab tez o’zgarishga qodir bo’lgan ish hayotiga jalb qilishga yordam beradigan turli dasturlar amalga oshirilmoqda, ularning barchasi ijtimoiy foydali faoliyatni kengaytirish uchun sharoit yaratishga qaratilgan. HIA bilan.
Nogironlarni ishga joylashtirishda uchraydigan asosiy muammolar va ularni hal qilish yo’llari:

• 
  Nogiron kishining imkoniyatlarini aniqlash.
  
• 
  Nogironlar uchun kasbiy qo’llanma.
  
• 
  Nogironlarni kasbiy tayyorlash va qayta tayyorlash.
  
• 
  Nogironlarning mehnat bozorini shakllantirish va ularni ish bilan ta’minlash.
  

Xulosa
Ushbu Konventsiyaning maqsadi barcha nogironlarning insonning barcha huquqlari va asosiy erkinliklarini rag’batlantirish, himoya qilish hamda to’la va keng amalga oshirilishini ta’minlash, shuningdek ularga xos qadr-qimmatni hurmat qilishni rag’batlantirishdir.
Nogironlarga turli to’siqlar bilan o’zaro munosabatda ularning boshqalar bilan teng holda jamiyat hayotida to’la va samarali ishtirok etishiga halaqit beradigan barqaror jismoniy, psixik, intellektual yoki sensor buzilishlari bo’lgan shaxslar taalluqlidir.
“Nogironlar huquqlari to’g’risidagi Konventsiya”ni qabul qilishdan nogironlarga yanada teng imkoniyatlarni ta’minlash uchun milliy, mintaqaviy va xalqaro darajalardagi strategiyalar, rejalar, dasturlar va tadbirlarni rag’batlantirish maqsadi ko’zlanganligini alohida ta’kidlash kerak.
O’zbekiston Respublikasi hukumati Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Nogironlar huquqlari to’g’risidagi Konvensiya”sini imzolagan. Mamlakatda nogironlarning barcha huquq va erkinliklarini ta’minlashning mustahkam huquqiy asoslari ham yaratilgan. 2008 yilda mamlakat parlamenti yangi tahrirdagi “O’zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to’g’risida”gi Qonunni qabul qilganligi, 2011 yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2011–2015 yillarda yolg’iz keksalar, pensioner va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni yanada kuchaytirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori, boshqa normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilinganligi va ular ijrosi sobitqadamlik bilan ta’minlanayotganligi — buning yaqqol dalolatidir.
.