Mavzu: numizmatika fanining vujudga kelishi va shakillanishi. Qadimgi yunon va rim tangalari

Qadimgi Yunon tangalari.
Qadimgi Yunonistonda qadimiy tangalar haqida ko’p afsonalar yaratilgan. Yunonistonlik Gomerning "Iliada" dostonida juda qadim zamonda voqealar va ularning urf-odatlari tasvirlanadi. Misol uchun :Lemnos orolidan kelgan dengizchilar bilan aheyliklar orasidagi oldi -sotdini olib kuraylik. Vinoga temir, mis - hukiz va hukiz terilari qullarni almashtirish ajablanarli hol emasmi bu? Hozir biz bemalol pulga sotib oladigan narsalarimizni usha vaqtlarda butunlay kutilmagan narsalarga almashtirilga tug’ri kelardi, Bu faqat Gomer davrida emas, undan ancha avval ham shunday bo’lib kelgan.
Odamzod oz narsaga qanoat kilib yurgan, ayriboshlash har zamon -har zamonda, tasodfiy bol’gan zamonlarda bu tabiiy hol bo’lgan, mehnatning bir mahsuli boshqa bir mahsulga anirbosh qilinardi. Ammo vaqt o’tib borarkan mehnat taksimoti ahirboshlash uchun tobara ko’plab mol -tovar ishlab chiqarishni beradi. Buning natijasida mol ayrboshning eski usuli beo’hshov va noqulay bo’lib qoldi. Bu usul savdo - sotiqqa halal berib., jamiyat taraqqyotiga g’ov bo’la boshladi. Agar odamlar savdo – sotiq qllib bir-birovlari bilan madaniy boyliklari, tehnikaviy yutuqlari mahsulini almashadilar, bir - birlari bilan yaqindan tanishadilar. Avvallari mol ayriboshlash bir qabila orasidagina bo’lgan bo’lsa, so’ngra turli qabilalar orasida ham ko’chdi. Bu zaruriyat muvozanatini saqlovchi - vositachi mol - tovarning paydo bo’lishiga olib keladi. Bu tovar o’z-o’zidan odamlar xohishidan qatiy nazar paydo bo’ldi. Bu xamma jon deb almashtiradigan mol-tavar bo’lib, u boshqa mol -tovarni baholashga yordam berdi va mol aniriboshlash engillashtirdi.
Hamma narsa ham xajmi, masofa, og’irlik, vaqt, harakat tezligi, kuch, shunday ulchamlardir. Tovar qiymati nima bilan ulchanadi? hamma vaqt uni ishlab chikarishga ketgan vaqt bilan ulchab utirmaysiz - ku. Bu juda murakkab narsa Masalan: bu birlikni qo’y deyaylik. Bunda tovarlarning nisbiy narhi darhol osonlashadi. Odamlar bir dona qo’yning bir baliq turiga, - bir hukiz terisiga - bolta - 4 sopol kuzachaga va hokazolar-ga teng ekaligini o’z tajribalaridan bilshnardi.
Hamma narsa qo’yga nisbatan baholanadi. Shunday qilib bir tovar boshqa mollarni ayrirboshlashda vositachi bo’lib uning yordamida boshqa tovarlar almashinaveradi. Ana shunday tovarning o’zi dastlabki pul edi. Ularning paydo bo’lishi bilan oddiy ayirboshlov oldi -sotdiga aylanadi. Har bir mol - tovarning bahosi pul bilan belgilanib, narhi ayatilldigan bo’lib qoladi.
Qadimiy greklarda to’rt qirrali temir chiviqlar pul sifatida hizmat qilgan. Shunisi ham borki, pul birligini oltita temir chiviq hisobiga qabul qilingan bo’lib, bularning bir siqimi (drahma) qilib umumlash mumkin edi. "Drahma", nomi ana shundan kelib chiqqan bo’lib, hozir ham grek pul birligi bo’lib qolgan.
Insoniyat oltinni qadim zamonlardan bilgan. Oltin odamlarni hamisha o’ziga qiziqtirib kelgan. Qizigish tovlanadigan sariq metall bezak bo’lib hizmat qilgan. Keyin barcha bezaklar singari u ham pul hizmatini qiladigan tovarga aylangan. Ana shunday sifatlari tufayli oltin boshqa hamma metallarni jumladan ba’zi mamlakatlarda bir vaqtlar oltindan ham yuqori baholangan kumushi ham orqaga qoldirib ketgan. "Oltin" asosiy pul metalli bo’lib qoldi va butun jahonda galaba qildi. "Oltin" so’zi odamlarning tushunchasiga "pul" so’zi bilan singib ketgan.
Eramizdan ancha oldin Kichik Osiyoning g’arbiy qismida qudratli quldorlik davlati -Lidiya mavjud edi. Bu davlat Gresiya va o’zining sharqiy qo’shnilari bilan keng savdo -sotiq olib borardi.
Lidiya tuprogi qa`rida oltin ko’p edi. Lidiyaliklarning qadimiy tangasi - oltin stater bo’lgan. Uning bir tomoniga yugurib ketayotgan tulkining tasviri tushurilgan. Tulki Lidiyada muqaddas jonivor bo’lgan. U lidiyaliklarning bosh hudosi - BOSSAREYning ramziy tasviri edi. Staterning orqa yo’l-yo’l botiq tomonida hech narsaning tasviri solinmagan. Ehtimol ana shu stater birinchi tanga bo’lgandir. Lidiyaliklarning tangasidan keyin podsho Feydonning muqaddas toshbaqa surati tasvirlangan egin staterlari keyin Kichik Osiyodagi boshqa grek shaharlarining tangalari paydo bo’lgan. Bular oltin va kumushning tabiiy qotishmasi bo’lmish elektradan yasalgan bo’lgan.
Sparta shahriga yashaydigan aholi - orasida hasislik va ochko’zlikni yo’qotmoq uchun qonun chiqaruvchi Likurg oltin va kumush tangalarni muomaladan chiqarib, faqat og’ir, bo’lsada arzimas kiymatga ega temir tangalarnigina qoldirdi. Aytishlaricha Likurg temirni sirkaga botirib olib toblashni buyurgan, bu esa metalni yumshatib, murt qilib kuygan shunda u hech narsaga yaroqsiz bo’lib qolgan, chunki unga boshqatdan ishlov berib bo’lmagan. Gresiyaning boshqa shaharlarida Likurg tangalari hech qanday qiymatga ega bo’lmay, masxara bo’lgan. 9 mingga teng bo’lgan summani saqlash uchun katta omborlar loz im bo’lgan, uni tashish uchun esa ikki ot qo’shilgan arava talab qilingan. Qadimiy tarihchilarizning takidlashlaricha, yangi tangalarning tarqalishi bilan spartada jinoyatning ko’p turlari yuqolgan. Tanga bo’lmasligi bir qancha hunarlarning tanazuliga sabab bo’lgan, chunki tilla va kumush buyumlarni ishlab chiqarish yuqolib-ketgan. Natijada zeb- ziynatlar ham yo’qolgan. Badavlat kishilar o’z ustunliklarini yo’qotganlar chunki boylikni ko’z – ko’z qilib bo’lmagan, bunday narsalar uylaridan tashqariga chiqmagan.
Aytishlaricha Likurg temirni sirkaga botirib olib toblashni buyurgan, bu esa metalni yumshatib, murt qilib kuygan shunda u hech narsaga yaroqsiz bo’lib qolgan, chunki unga boshqatdan ishlov berib bo’lmagan. Gresiyaning boshqa shaharlarida Likurg tangalari hech qanday qiymatga ega bo’lmay, masxara bo’lgan. 9 mingga teng bo’lgan summani saqlash uchun katta omborlar loz im bo’lgan, uni tashish uchun esa ikki ot qo’shilgan arava talab qilingan. Qadimiy tarihchilarizning takidlashlaricha, yangi tangalarning tarqalishi bilan spartada jinoyatning ko’p turlari yuqolgan. Tanga bo’lmasligi bir qancha hunarlarning tanazuliga sabab bo’lgan, chunki tilla va kumush buyumlarni ishlab chiqarish yuqolib-ketgan. Natijada zeb- ziynatlar ham yo’qolgan. Badavlat kishilar o’z ustunliklarini yo’qotganlar chunki boylikni ko’z – ko’z qilib bo’lmagan, bunday narsalar uylaridan tashqariga chiqmagan.
Zeb - ziynat va boylikka hirs qo’yishga yana ham keskin zarba berish uchun Likurg umumiy ovqatlanishni ta`sis qilgan ekan. Aytishlaricha, ana shu yangiliklari uchun Likurgni boylar nihoyatda yomon ko’rishar va bir marta uni toshburon hamkllishgan.
Dunyodagi birinchi tangalar elektrdan, ya`ni tabiiy tabiatning o’zi yaratgan oltin va kumush kotishmasidan qilingan deb aytdik, keyinchalik esa sof kumushdan, ana bir ancha vaqtdan so’ng esa oltilndan qlingan. Qadimiy Gresiyaning ba’zi shaharlarida eramizdan 100 yil muqaddam temir tangalar ham chiqarilgani ma’lum, ammo bu hisobga kirmaydi.
Oltin tangalar asta - sekin ko’p tarqala boshladi. XIX asrning so’nggi yili ichidagina tanga zarb qilish uchun sakkiz million kgdan ortiq oltin ishlatilganligi haqida bizga ma`lumotlar bor.

Eski tangalarning yuzasini odatda hokimning surati, iloh yoki muqaddas hayvoning tasviri, hokimiyatning belgisi, yozuv egallardi. Ammo gardishning chetidagi biron erida ko’pincha kichkina g’alatl suratni, barg shakli, nomsiz gul, olti qirrali hoch, ins shaklida bir -birining ustiga ko’yililgan bolta, qulog’i silliqqina egilgan kuvacha, uch burchak doira, shunga o’hshash tanganing ijodkorlarning belgisi. Keyinchalik esa ljodkorning to’liq ismi ham paydo bo’la boshlagan. Bu tanga yasash bilan mashhur rassomlar shug’ullangani haqida tarihda ko’plab misollar bor.

Masalan: Yer yuzida birinchi paydo bo’lgan tangalardan biri -Lidiya stateri singari tanga. Ammo shunday tangalar ham borki ular “yoshi” jihatidan emas, balki boshqa jihatidan noyob hisoblanadi.


Xulosa.
Bugungi kunda jamiyatimizning turli javhalarida tub islohatlar o’tkazilmoqda. Bu islohatlar zaminida mustaqil O’zbekistonni har tomonlama rivojlangan davlatga aylantirish dunyo davlatlari orasida uni salohiyati yanada ko’tarish mezoni yotibdi.
Albatta bunday jamiyat qilishni yosh avlodsiz ko’z oldimizga keltira olmaymiz. Yosh avlod avvalo chuqur bilimga ega, ulartning ma’naviyat dunyosi keng bo’lmog’i lozim. Binobarin, Respublika ta’lim sohasida o’tkazilgan islohat zaminida xam aynan shunday qarashni ustivor yo’nalish sifatida qabul qilinishi bejiz emas. Islohatda jamiyat taraqqiyoti darajasida to’liq javob bera oladigan o’qitish uslub va yo’nalishlarini keng joriy qilishga alohida yotibor berilgan.
Olimlar dunyodagi ko’p tillarda pul va hayvon bir hil yoki umumiy negizi o’hshash so’zlar bilan ifodalannishiga anchadan beri yotibor bermoqdalar. Masalan: Qadimgi Rimliklar pul va hayvonni" penukia" deyishgan. Asrlar ketidan asrlar o’tib boraverishi bilan kimningdir miyasiga pulga o’z tamg’a nishoni qo’yib, og’irligi va metallning sofligini tasdiqlash kerak deb fikr qiladi. Bir parcha metallga tamga bosishni o’ylablab topib, shu bilan metallni tanga qilib qo’ygan kishi kim ekan degan savol tug’iladi. Buni birinchi galda martabasi ulug’, kupchilikning ishonchiga sazovor bo’lgan katta savdogar o’ylab topgan bo’lsa kerak. Tamg’a bosilgan quyma pullar yaqin tevarak - atrofda tortmasdan qabul qilinadigan bo’lib qoldi. Uni huddi bizga o’xshab shunchaki sanayverishardi. Tez orada boshka savdogarlar ham ana shunday qila boshladilar.
Qadimgi Yunonistonda qadimiy tangalar haqida ko’p afsonalar yaratilgan. Yunonistonlik Gomerning "Iliada" dostonida juda qadim zamonda voqealar va ularning urf-odatlari tasvirlanadi. Misol uchun :Lemnos orolidan kelgan dengizchilar bilan aheyliklar orasidagi oldi -sotdini olib kuraylik. Vinoga temir, mis - hukiz va hukiz terilari qullarni almashtirish ajablanarli hol emasmi bu? Hozir biz bemalol pulga sotib oladigan narsalarimizni usha vaqtlarda butunlay kutilmagan narsalarga almashtirilga tug’ri kelardi, Bu faqat Gomer davrida emas, undan ancha avval ham shunday bo’lib kelgan.
Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil
   
2. 
   Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil
   
3. 
   Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil
   
4. 
   Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil
   
5. 
   To’xtaev. I. “Tangalar tilga kirganda” Toshkent 1989yil
   
6. 
   To’xtiev. I. “Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati” Toshkent 2006 yil