Mavzu: nutqning to’G’riligi, aniqligi, mantiqiy izchilligi, sofligi, ta’sirchanligi va nutqda bularga rioya qilish reja

Frontal savollar.
1."Nutqning to'g'riligi" dcganda nimani tushuiiasiz?
2.Nutq aniqligi talablarini tushuntirib be ring.
3.Nutqning mantiqiyligi tildan boshqa yana nimalarga bog'liq?
4.O'zbck tilining tozalik darajasini izohlang.
5.Tilning ta'sirchan vositalarini badiiy adabiyot matnidan olingan misollar asosida ko'rsatinji.


Mavzu: Axborot va ma’ruza matni tayyorlash , matn ustida ishlash .
Reja:
1.Notiqlik va nutq madaniyati.
2.Nutq, ma’ruza va muloqotda til boyligidan foydalanish.
3.Axborot va ma’ruza oldiga qo’yiladigan talablar.


Tayanch so‘z va iboralar : nutq,muloqot. notiqlik,,nutq madaniyati, me'yor,uslub.nutq uslublari,ilmiy uslub,rasmiy uslub,axborot,ma’ruza,til boyliklari,talablar
Nutq madaniyati muammosi insoniyat sivilizatsiyasining barcha bosqichlarida o‘rtaga qo‘yib kelinganligi ham sir emas. U ta'limot sifatida qadimgi Rim va Afinada shakllangan bo‘lsa ham, shunga qadar Misr va Assuriyada, Hindiston va Xitoyda mavjud bo‘lganligi notiqlik san'ati tajribasidan ma'lum. Gap shundaki, u paytlarda davlat arboblarining obro‘-e'tibori va yuqori lavozimlarga ko‘tarilishi ularning notiqlik mahoratiga ham bog‘liq bo‘lgan. Yunon notig‘i Demosfen (eramizdan oldingi 384-322) va Rim notig‘i Sitseron (eramizgacha 106- 43) larning hayoti bunga misol bo‘la oladi. O‘rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bilan shug‘ullanish o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan. Ulug‘ turkolog olimlar Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarlari bu masalaning juda qadimdan o‘rtaga qo‘yib kelinganligidan dalolat beradi. U paytlar “nutq odobi” deb yuritilgan sodda va o‘rinli gapirish, qisqa va mazmundor so‘zlash, ezmalik va laqmalikni qoralash, keksalar va ustozlar oldida gapirganda odob saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil gapirish, yolg‘onchilik va tilyog‘lamalikni qoralash singari bir qator qoida va ko‘rsatmalar bugun biz “nutq madaniyati” deb atab kelayotgan tushunchaning aynan o‘zidir.
Ma'lumki, inson faoliyati uning jamiyat mahsuli sifatida mavjudligi sanalib, ana shu faoliyat jarayonida u ma'lum harakatlarni amalga oshiradi hamda jamiyat a'zolari bilan til muomalasida: muloqotda, fikr almashishda bo‘ladi. Ammo bu muomala tildan
foydalanuvchilarning madaniyati darajasiga ko‘tarilgunga qadar uzoq davrni bosib o‘tishi tabiiy. O‘zbek nutqi ham bugungi taraqqiyot bosqichiga yetgunga qadar ana shunday vaqt sinovidan o‘tgan. O‘zbek tilshunosligi ilmida nutq madaniyati masalalari birmuncha durust o‘rganilib, o‘zining nazariy asosiga qo‘yilgan bir paytda o‘zbekcha muomalaning yo‘l-yo‘riqlarini, usullarini o‘rganish ham amaliy jihatdan muhim hisoblanadi. Chunki o‘zining boy tarixi va o‘tmishi, havas qilsa va namuna olsa arzigulik ma'naviy-madaniy merosga ega bo‘lgan o‘zbek xalqining muloqot an'analari nafaqat mazmunan, balki shaklan ham rang-barangdir. Sharq ma'naviyatining tarkibiy qismi bo‘lgan bu muloqot o‘zbeklar bilan yonmayon
yashab kelayotgan boshqa xalqlar madaniyati bilan uyg‘un, ayni paytda o‘ziga xosdir. Kishilarning yoshiga qarab hurmat bildirish va shunga yarasha muomalada bo‘lish, suhbat jarayonidagi samimiyatga, suhbatdoshga yon berishga harakat
qilish, yoshlarning qariyalarga, ayollarning erlariga yoki erlarning ayollariga, farzandlarning ota-onalariga, obro‘li kishilarga, rahbarlarga bo‘lgan izzat-hurmatning, mezbonning mehmonga bo‘lgan ehtiromining avvalo muloqot jarayonida aks etishi ana shu o‘ziga xosliklar sanaladi. O’zbek tilshunosi Ernst Begmatovning fikricha:“...nutq madaniyati tushunchasi bu, avvalo to‘g‘ri, shu bilan birga, yaxshi so‘zlash, ya'ni madaniy nutqiy protsess demakdir. Ammo madaniy gapirish uchun nutqda xizmat qiluvchi madaniy vositalar, ya'ni aniqrog‘i madaniy til vositalari lozim bo‘ladi. Shunga ko‘ra aytish mumkinki, madaniy nutq ikki faktor asosidagina yuzaga chiqa oladi: a)madaniy til (adabiy til) vositalarining mavjudligi, ushbu madaniy til vositalaridan gapirganda yoki yozganda maqsadga muvofiq ravishda foydalana olish. Keltirilgan ikki omil asosida nutq madaniyati hodisasi ham, bizningcha, ikki xil talqin qilinishi va nomlanishi lozim bo‘ladi.
1.Til madaniyati. 2. Nutq madaniyati yoki so‘zlashuv madaniyati.
Tilshunoslikda nutq madaniyati tushunchasini til madaniyati va so‘zlash madaniyati tushunchasiga ajratish izchillikka
ega emas. Umuman, bu ikki tushuncha, asosan, birga yoki qorishtirilgan holda nutq madaniyati yoki til madaniyati
termini bilan yuritilmoqda. Demak, bu holda til madaniyati termini nutq madaniyati terminiga ekvivalent bo‘lib
kelmoqda. Shu sababli ham, biz nutq madaniyati nomi bilan umumiy tarzda yuritilayotgan tushuncha (hodisa)dagi ikki holatni til madaniyati va nutq, ya'ni so‘zlash madaniyatini farqlash tarafdorimiz. Nutq madaniyati tushunchasi va termini keltirilgan ikki hodisa uchun umumiy tasavvur va umumiy nom tarzida tushunilishi mumkin. Xo‘sh, til madaniyati tushunchasi nima? Til madaniyati tushunchasi nutq madaniyati sohasida til sistemasining o‘zini, masalan, o‘zbek adabiy tilining vosita va imkoniyatlarini, “madaniylashtirishni” ko‘zda tutadi.

Nutq faqat insonga berilgan . Barcha mavjudotlar ichida faqat inson so’zlash va fikrlash qobiliyatiga ega . Shu qobiliyati tufayli u o’z fikrini ro’yobga chiqaradi va boshqalar bilan fikr almashadi. Kishilarning til vositasida o’zaro fikr almashinishlari – nutqiy aloqa jarayoni esa ikki shaklda amalga oshadi : og’zaki va yozma tarzda .

Og’zaki nutqning ikki turi mavjud : oddiy so’zlashuv nutqi va adabiy so’zlashuv nutqi . Oddiy so’zlashuv nutqi tabiiy nutq sifatida namoyon bo’lib, sheva ta’sirida bo’lgan kundalik so’zlashuv nutqining turli ko’rinishlaridan iborat .Adabiy so’zlashuv nutqi esa adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda gapirishni taqozo etadi.
Yozma nutq og’zaki nutqdan so’ng yozuv ta’sirida paydo bo’lgan bo’lib , adabiy tilning imloviy , punktuatsion uslubiy qonun –qoidalariga bo’ysunuvchi grafik shakldagi nutqdir . Yozma nutqning mazmuniy bo’laklari gaplar ularning qismlari turli xil tinish belgilari orqali ajratib ko’rsatiladi . Yozma nutq o’g’zaki nutq kabi kishilar o’rtasidagi bevosita aloqa vositasi emas , u boshqa joyda va zamonda yashovchi kishilar bilan aloqa bog’lash vositasidir . Yozma manbalar orqali biz o’tmish tariximizni o’rganamiz va bundan kelajak avlod foydalanishini ta’minlaymiz . Nutqning bu shakllari turli ko’rinishlarda namoyon bo’ladi . Nutq ayrim shaxsga tegishli bo’lishi (monologik) , ikki shaxs o’rtasida (dialogik) va bir necha shaxslar orasida bo’lishi (polilogik) mumkin. Nutq ko’rinishlari ifoda maqsadi , qurilishi , hissiy-ta’siriy vositalari bilan farqlanadi. Yozma nutq uslubiy turlari bilan o’ziga xos nutq ko’rinishlarini yaratadi .
Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsadida foydalanish jarayoni nutq sanalar ekan,hayotning turli sohalari,turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik,frazeologik,fonetik va Grammatik vositalarni tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil bo’ladi.Shunga ko’ra,nutqning quyidagi usullari o’zaro farqlanadi:so’zlashuv uslubi,rasmiy-idoraviy uslub,ilmiy uslub,publitsistik uslub va badiiy uslub.
Til taraqqiyotida muhim omil sanaladigan publitsistika o‘z navbatida tilning imkoniyatlaridan ham keng foydalanadi. Ommabop uslub imkoniyatlarining kengligini lingvistik va ekstralingvistik (paralingvistik)—tildan tashqaridagi omillarning mustahkam aloqadorligida kuzatamiz. Publitsistik janrda yozilgan asarlarning mohiyatan hozirjavobligi, ularning axborot hamda targ‘ibot-tashviqot xarakterda bo‘lishi va ommani dunyo yoki mamlakatimiz miqyosida sodir bo‘layotgan voqea-hodisalardan zudlik bilan xabardor qilishi natijasida yuzaga keladigan novatorlik
unda tabiiy ravishda yangi ijtimoiy-siyosiy terminologiyaning qo‘llanilishi va tilimizda me'yorlashishiga sabab bo‘ladi. Boshqacha aytganda, ommabop uslub tilning yangi so‘z va iboralar hisobiga boyib borishiga ko‘maklashadi. Ommabop uslub ma'lum ma'noda oraliq uslub sanaladi. Bu uslubda shakllangan matnlar obrazliligi, ta'sirchanligi, tasviriy vositalarning mahsuldor qo‘llanilishi bilan badiiy
uslubga yaqinlashsa, dialektizmlar, istorizmlar, argo va jargonlar qo‘llanilmasligi bilan undan uzoqlashadi. Ifodaning aniqligi va publitsistik janrlarga xos ijtimoiy-siyosiy terminologiyaning qo‘llanilishi bilan ilmiy uslubga o‘xshaydi. Ayni paytda, ifodadagi qisqalik, lo‘ndalik, ixchamlik, yorqinlik kabi xislatlar uni ilmiy uslub bilan ham yonma-yon qo‘yadi. Radio va televideniyedagi ayrim chiqishlar shuni ko‘rsatadiki, bu uslubdagi matnda so‘zlashuv uslubi elementlari ham ba'zan aralashib ketishi mumkin. Ma'lumki, publitsistika badiiy, siyosiy, ilmiy jabhalarni qamrab oluvchi yirik soha hisoblanib, ommaviy axborot vositalari sanaladigan
radio va televideniyeda, gazeta va jurnallar sahifalarida aks etadigan yangilik, xabar, reportaj, tahlilnoma, bosh maqola, maqola, ocherk, feleton, pamflet, e'lon, reklama singari qator janrlarni qamrab oladi. Ana shu qamrov doirasining kengligi
o‘z navbatida til birliklarining har bir janrda alohida tarzda me'yorlashuvini taqozo etadi.
Har bir nutqda tilning hamma qismlari ozmi-ko’pmi o’z ifodasini topadi. Tilning biror sohasi qatnashmay qolgan nutqning bo’lishi mumkin emas. Demak, har qanday nutqda tilning fonetikasi ham, leksikasi ham, so’z yasalishi, morfologiyasi ham, sintaksisi, stilistikasi ham ishtirok etgan bo’ladi. Shunday ekan, nutq madaniyati fani ham tilshunoslikning hamma tarmoq fanlari bilan boglangandir. Til insonga,o’z manfaatlarini qondirish uchungina in’om etilgan emas;balki o’z fikr-o’ylarini,his-tuyg’ularini boshqalarga yetkazish,o’zidagi haqiqat va ilhom uchqunlarini o’zgalarda ham alangalatish uchun hadya etilgan.
Notiq qaysi tilde so’zlamoqchi bo’lsa,o’sha tilni puxta,ya’ni mukammal,chuqur,atroflicha va aniq bilishi,bilmaganlarini o’rganishi zarur.O’rta Osiyo donishmandlari ta’kidlaganlaridek,til boyligi va nutq madaniyati barcha davrlarda yonma-yon yashab kelgan;notiqlik o’tmishdagi singari hozir ham ma’naviy madaniyatning eng ishonchli tayanchlaridan biridir.

Mafkuraviy va ilmiy targ'ibot kishilar o'rtasida maxsus ma'ruzalar o'tkazish har xil suhbatlar uyushtirish kabi turli amallar bilan yuzaga chiqariladi. Ana shu ma'ruzalar, suhbatlar va har xil chiqishlarning ommaga qay darajada ta'sir qilishida ularni ishontirish, kayfiyatlarini o'zgartirish, ularning diqqatini qo'yilayotgan masalaga tortish ma'ruzachilardan juda katta mas'uliyatni talab qiladi. Chunki har bir nutq ommani ishontira oladigan, ularga tushunarli, yorqin ta'sirchan va mantiqli bo'lgandagina kishilarga o'zgacha ta'sir qiladi. Ana shularni oldindan ko'ra bilgan notiq ko'zlagan maqsadiga erisha oladi.

Taniqli notiqlar o'z nutqlarining na'munali bo'lishini ta'minlashda quyidaj asosiy holatlarga e'tibor berganlar:

1. 
   O'zi to'xtalmoqchi bo'lgan masala yoki mavzuni chuqur o'rganish, o'zlashtirib olish, undagi masalalarga o'z munosabatini belgilab olish;
   
2. 
   O'z dunyoqarashiga ega bo'lish, so'z bilan ish birligi, nazariya bilan amaliyotning dialektik birligiga erishish, fikrlarini ilmiy asoshash;
   
3. 
   Mavzuga mas'uliyat bilan yondoshish, uni omma oldida toliq ocha bilish va toliq yoritish.
   
4. 
   Ma'ruzalar, ommaviy chiqishlar paytida tinglovchilar bilan nihoyatda ijobiy munosabatni ta'minlash, tinglovchilarni kayfiyatini his qilib turish, orqali esa ularni lektor fikrlarini faqat tushunib olishini ta'minlamasdan , fikrlarga ishontira olish.
   
5. 
   Har bir nutqqa jiddiy tayyorgarlik ko'rish, jumladan ma'ruzani nimadan boshlashdan tortib, nima bilan tugatishgacha jiddiy o'ylab olish masalalari o'rtaga tashlash ketma-ketligini yaxshi belgilab olish, ularning o'zaro bo'g'lanishini ta'milash, ma'lum rejada yoki reja konspektlar tuzib olish uchun alohida va keng to'xtalish zarur bo'lgan maqsadlarini belgilab olish va boshqalar.
   

Namunali nutqni ta'minlovchi asosiy omillar yuqorida sanab o'tilgan bilan cheklanmaydi, albatta, shu omillarni yuzaga keltirishda beqiyos ahamiyatg ega bo'lgan yana bir omil ham borki, bu yuqorida aytganimizdek, tilni yaxsi bilish, undan o'rinli va to'g'ri foydalanish malakasiga ega bo'lish, nutq madaniyatini egallashdir. Mavzuni chuqur bilish masalalarini to'g'ri aniqlasl ularga munosabat, tushunarlilikni, ta'sirchanlikni, aniqlik va mantiqiyligini ta’minlash, tinglovchilar diqqatini tortish, fikrlarini qanday bayon qilish kabilarning hammasi til orqali, uning bevosita ishtirokida amalga oshiriladi. O'quvchilarni o'qitilayotgan fanlari bo'yicha materiallar bilan ta'minlash faktlariga hamda o'z fikrining qisqa va lo'nda ifodalashga o'rgatish mutaxassis o'qituvchilarni esa o'z fanlari bo'yicha yangiliklardan boxabar bo'lishga undashi shuningdek, o'quv jarayonida yetishmayotgan darslik va o'quv qo'llanmalarni to’ldirish kabi vazifalar faqatgina ma'ruza matnlari orqali hal qilinishi lozim.
Yozilgan har bir ma'ruza matni mualliflari bu boradagi ilmiy va kasbiy salohiyatini aks etliruvchi oynadir. Ma'ruza matni har doim to'ldirilib turilishi mazmunan oquvchilurda shu fanga qiziqish, o'rganish, o'qish ishtiyoqini uygotish kerak. Hamda o'quvchi tomonidan mustaqil o'zlashtirib olinishi shart.
Sifatli va zamon talabiga javob beruvchi ma'ruzalar matnlarini yaratishda va ularni to'ldirishda quyidagi tavsiyalar taklif etiladi.

1. 
   Eng avvalo, o'quv rejasidagi fanning nazariy qismiga ajratilgan soatlar bo'yicha mavzularning ma'ruzalar soni aniqlanadi, hamda ular uchun fan predmeti mazmuniga mos keluvchi ketma-ketlikda tartib raqami belgilanadi;
   
2. 
   Ma'ruza matnini yozishda quyidagi tizimga rioya qilish maqsadga muvofiq:
   
   1. 
      Ma'ruzani tartib raqami va nomlanishi yoziladi.
      
   2. 
      Ma'ruzada yoritiladigan savollar turkumi, ya'ni reja ko'rsatiladi.
      
3. 
   Ma'ruza materiallarning bayoni yoritiladi bunda material ravon va o'qimishli tilda bayon qilinishi, muomala vaziyatlarini yuzaga keltiruvchi masalalari hamda ilg'or fan, texnika va texnologiya yutuqlarini qamrab olishi, shuningdek, yoshlarni ma'naviy madaniy vatanparvarlik va insoniylik ruhida tarbiyalash omillarini ham ko'zda tutish lozim.
   
4. 
   Har bir ma'ruza matni o'quvchining mustaqil shug'ullanishida bu mavzu bo'yicha bilimni to'laligicha egallash imkoniyatini beradigan darajada yozilmog'i shart. Ya'ni mavzu bayonida kerak bo'ladigan oldingi bilimlar ham batafsil yoritilashi o'quvchilarga yengillik tug'diradi.
   
5. 
   Shu matnda ko'p uchragan atamalar, tushunchalar va tasviriy materiallar keltiriladi.
   
6. 
   O'quvchi mazkur materialni o'zlashtirish, o'z bilimini mustahkamlash va
   nazoratni amalga oshiruvchi savollar turkumi beriladi. Mazkur materialni bayon
   qilishda foydalanilgan hamda bu mavzu bo'yicha o'quvchi bilimini yanada
   kengaytirishda yordam berishga tavsiya etiladigan adabiyotlar ro'yhati ilova
   qilinadi.
   

Xulosa qilib aytganda har bir ma'ruza matni ko'zda tutilgan mavzu bo'yicha yaxlit tugallangan bir asar shaklida bo'lishi shart.