Mavzu. Ochoq yerga ko`chat ishlab chiqaradigan mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan komplekslar

---

Mavzu. Ochoq yerga ko`chat ishlab chiqaradigan mexanizatsiyalashgan va 
avtomatlashgan komplekslar. 
Reja : 
1. 
Ochiq yerlar uchun ko`chat ishlab chiqarish tartibi 
2. 
Mexanizatsiyalashgan komplekslar. 
3. 
Avtomatlashgan kompleks;lar. 
Himoyalangan yerdan unumli foydalanish tizimi o`z ichiga quyidagi yo`nalishlarni 
oladi. Mavsumiy (bahorgi) ekin o`stiriladigan inshootlarning foydalanish davrini 
uzaytirish. Bu yo`nalishning chora-tadbirlari quyosh nuri bilan isitiladigan 
issiqxonalarning bir qismini biologik yoki texnik isitish usuliga o`tkazish, 
shuningdek biologik va quyosh nuri bilan isitiladiganlarida ehtiyot (avariyniy) 
isitish jihozlaridan foydalanishdir. Bu yo`nalishda inshootlarni o`z muddatida 
foydalanish uchun ishga tushirish, shuningdek inshootlardan kech kuz va qish 
davrlarida, ochiq maydonda etishtirilgan sabzavot o`simliklari materiallardan 
foydalanib qo`shimcha o`stirish muhim ahamiyatga egadir. Foydalanishga 
topshirilgan ekin o`stiriladigan inshootlarni, ekinsiz bo`sh qolishiga chek qo`yish. 
Buning uchun himoyalangan erdan foydalanish zaruriyati bo`lmagan davrda – yoz 
faslida barcha tayyorgarlik va ta‘mirlash ishlarini o`z vaqtida bajarilishi shart. Bu 
maydonda ekinlarni bir aylanish davrida ular hosilini kamaytirmagan holda erni 
uzoq muddat egallab turishini qisqartirish. Bu yo`nalish etishtiriladigan mahsulot 
tannarxini kamaytirishga imkon beradi, chunki u mahsulot ishlab chiqarish uchun 
sarflanadigan metr kunlarning sonini qisqartiradi. SHuningdek keyingi aylanish 
uchun erni erta bo`shashini ham ta‘minlaydi. Asosiy ekinlar (bodring va pomidor), 
kichik oziqlanish maydoni talab etadigan (salat, ukrop, pekin karami), ertapishar 
o`simliklar bilan zichlashtiriladi. Zichlashtirish uslubi qo`llanilganda zichlovchi 
ekinlarni tanlashga qat‘iy amal qilish kerak. Asosiy ekinning ildiz tizimiga, 
mikroiqlim va mineral oziqlanishiga zarar etkazmaslik uchun, zichlovchilarni 
etishtirish muddati 30-40 kundan oshmasligi zarur. Issiqxona kombinati va ekin 

---

o`stiriladigan binolar ichidagi qo‗shimcha maydonlardan foydalanish. Bu 
qo`shimcha mahsulot olish uchun muhim manba. Zamonaviy blokli tuproqli 
issiqxonalarda qo`shimcha maydonlar yo`q. Faqat tarnovlari ostidagi erlar va 
yo`laklarida, qisman soyalanadigan joylarida, past bo‗yli yorug‗ga kam talab 
ekinlarni o`stirish mumkin. Ammo saqlangan tuproq aralashmasidan bo`shagan 
maydonlar issiqxonalararo maydonchalar, mikroiqlim suv va mineral oziqalar bilan 
ta‘minlanishi jihatidan ochiq erdan ustun turadi. U erlarda kasallik va 
zararkunandalar issiqxonalarga shamollatish darchalari orqali tarqalishi mumkin 
bo`lgan Tomatdoshlar va Qovoqdoshlar oilasiga mansub o`simliklardan tashqari 
barcha ekinlarni etishtirish mumkin. Himoyalangan er maydondan unumli 
foydalanishda uchun yil mobaynida ekinlarni aylanishini va ekin almashinuvini 
to`g`ri qo`llash ayniqsa samaralidir. Ko`chat uslubi bilan o`suv davri uzun va katta 
oziqlanish maydonini talab qiladigan ekinlar yetishtiriladi. O`zbekistonda bu 
uslubda himoyalangan yerlarda pomidor, bodring, qovun, tarvuz, gul va pekin 
karamlari yetishtiriladi. Boshqa davlatlarda ko`chat uslubi bilan baqlajon, salat, 
selderey va boshqalar ham yetishtiriladi. Ko`chat bilan ekiladigan ekinlar jami 
issiqxona maydonini 90% ni egallaydi. Ko`chat uslubini avzalligi o‗simliklarni 
rivojlanishidagi «ilgarilashni» mavjudligidir, u mahsulotni yana ham ertaroq 
muddatlarda olishga, issiqxona maydonidan ancha jadal va unumli foydalanishga 
va himoyalangan erlardan yangi sabzavotlarni chiqish muddatini uzaytirishga 
imkon beradi. Undan tashqari urug` sarfi va ularni sotib olish xarajatlari kamayadi.
Sabzavot ekinlarini ko`chat uslubi bilan etishtirishda foydalaniladigan inshoot 
maydonini iqtisod qilishga erishiladi, chunki ko`chat davrida oziqlanish maydoni, 
katta yoshdagi fazalarga qaraganda bir necha marta kichik. Bu maydondan 
foydalanish hisobiga mahsulot chiqishini ko`paytirishga, inshootlarni isitish va 
foydalanishda xarajatlarni kamaytirishga, kech ishga tushadigan inshootlarda 
ertaroq mahsulot olishga imkoniyatlar yaratadi. Himoyalangan er uchun ko`chatlar 
asosan urug`ni ekib maysalarini rassad (pikirovka) qilib yoki rassad qilmasdan 
ishlab chiqariladi (etishtiriladi). Pomidor ko’chati ayrim hollarda bargi qo`ltig`ida 
hosil bo’ladigan bachki shoxchalarini ildizlatish usuli bilan ham etishtiriladi. 

---

So`nggi yillarda pomidor, bodring, qovun etishtirishda ular maysalarini 
sovuqbardosh yoki kasalliklarga chidamli payvantaglarga payvandlashni (ulashni) 
qo`llayboshlandi. Urug`ni asosiy joyga ekish. Himoyalangan erlarda sabzavot 
ekinlarini asosiy joyiga urug` bilan ekib mahsulot olish uchun etishtirish katta 
oziqlanish maydonini egallamaydigan o’simliklar uchun qo`llaniladi, ularni 
etishtirishda ko`chat uslubini avzalligi sezilmaydi. Bunday o`simliklarga ko`kat 
ekinlaridan: shovul, petrushka ko`kat uchun, ukrop, rediska, salat, ismaloq, pekin 
karami kiradi. Ularda qo`shimcha ildiz tizimini rivojlanishiga talab yo`q. O`rta 
Osiyoda bodring ham kuzgi – qishki aylanish davrida asosiy joyga urug` bilan ekib 
etishtiriladi. Urug` bilan ekiladigan ko`katlar ham mustaqil ekin ham zichlashtirib 
ekiladigan ekin sifatida etishtiriladi. Urug` bilan asosiy joyga ekib etishtirishda 
himoyalangan er maydonlaridan yana ham unumli foydalanish uchun urug`larni 
unib chiqishini tezlashtiruvchi turli usullar qo`llaniladi. Qo’shimcha yetiltirib 
o’stirish usuli kuzgi – qishki davrda yorug’lik etishmayotganda qo‗llaniladi. 
Bunda ancha kechroq davrda tovar mahsulot olish uchun o’sishdan to’xtamagan 
o’simliklarni ochiq erdan himoyalangan erlarga barcha organlarini iloji boricha 
saqlab ko’chirib o’tkaziladi. Buning uchun poyasida, bargida va boshqa 
organlarida oziqali moddalarni to’playdigan va ularni hisobiga mahsulot 
chiqadigan qismi rivojlanadigan o’simliklardan foydalaniladi. Ekiladigan 
materiallarni kuzda tuproq bilan ko‗mib, past ijobiy haroratda (3- 6°S) va yuqori 
havoning nisbiy namligida (85-90%) 50-60 kun davomida mahsulotni etiltirib olish 
uchun o’sitiriladi. YUqori haroratda va havoning past nisbiy namligida, oziq 
moddalarni mahsulot beradigan qismiga o’tishi to’xtaydi. Bu uslub gul, bryussel 
karamlarini, porey piyozini, romen – salatini etishtirishga imkoniyat beradi. 
O’zbekistonda asosan gulkaram parniklarni chuqurida yoki isitilmaydigan 
issiqxonalarda etiltirib olinadi. Yetiltirib olish uchun kech yozgi muddatda ekib 
etishtirilgan o’sishdan orqada qolayotgan va sovuq tushgungacha me‘yordagi 
kattalikda (6-8 sm diametrgacha) boshchalarni shakllantirishga ulgurmagan 
o’simliklar olinadi. Oktyabr oxiri – noyabr boshlarida o‗simliklar ildiz va barglari 
bilan yig’ishtirib olinadi. SHundan so’ng ularni oldindan tozalangan va bu vaqtda 

---

bo’sh yotgan parniklarga joylashtiriladi. Parnikni tubida chuqurligi 8-10 sm li 
jo’yaklar olinadi. Ularga o’simliklarni ildiz tizimlari tik xolatda bir rom ostiga 80- 
90 donagacha joylashtiriladi. Tuproqni sal zichlab uni namligini hisobga olib har 
bir rom osti 1-2 chelak suv bilan sug’oriladi. Parniklar usti romlar yoki bordon 
bilan yopiladi. Sovuqdan asrash va kerakli haroratni saqlab turish uchun romlarni 
ustidan eski matlar yopiladi. Boshchalarni kattaligiga qarab etiltirib olish 
davomiyligi 1,5-2,5 oyni tashkil qiladi. Karamboshlar ma‘lum darajada kattalashib 
etilganda ular saralab olinadi. Maqbul sharoitlarda karam boshchalarining diametri 
13-15 sm.ga, ularni vazni 150-400 g etadi. Barvaqt o‘stirish – bu tinim davrini 
o’tagan o’simliklarning organlarida g’amlangan oziq moddalar hisobiga yangi 
mahsulot organlarini olish usuli. Uni yorug’lik etishmagan davrlarda ham qo’llash 
mumkin. Etiltirib olish uchun o’stirishdan farqi tezlashtirib o’stirish nafaqat kech – 
kuz davrida, balki boshqa vaqtlarda ham, ochiq erdan sabzavotlar chiqqungacha 
o’tkazish mumkin. Tezlashtirib o’stirishda ildizmevalarda, ildizlarda va 
piyozboshlarda yig’ilgan oziq moddalar hisobiga qishda yashil barglarni olish 
mumkin. Bu uslub bilan ko’k piyoz, pertushka, seldir barglari, sarsabil o’simtalari 
va boshqalar etishtiriladi. 1 m 2 ga ekish uchun: no’sh piyozdan 8-12 kg, seldir 
ildizmevasidan 10-12 kg va petrushkadan esa 3-9 kg talab etiladi. Tezlashtirib 
o’stirish uchun ekiladigan materialni kuzdan tayyorlanadi. Ildizmeva va 
piyozboshlar kovlab olinib barglari olib tashlanadi va ularni 0-3°S da saqlashga 
qo’yiladi. Tezlashtirib o’stirish boshlanishida ildizlar paydo bo’lishi uchun 
haroratni 10-12°S da saqlab, keyinchalik uni 18-20°S gacha oshiriladi. Taxminan 
bir oydan so’ng yashil barglarni birinchi marta kesib har 1 m 2 dan 1-1,5 kg hosil 
olinadi. Jami 6-7 marotaba kesib olinadi. O’sishdan to’xtatib turiladigan ekin 
uslubida maqbul haroratda tovar mahsulotni shakllantirgan o’simliklarni, past 
haroratda saqlab fiziologik foal xolati susaytiriladi, bu hosil yig’ishni 20-30 kun 
to’xtatib turish imkoniyatini yaratadi. Bunday usul pomidor, salat, petrushka, 
seldir, rediska, ukrop ekinlarida qo’llaniladi. Hosilni pishib etilishi yoki 
shakllanishi to’planib bo’lgan oziq moddalar hisobiga davom etadi. 
Mamalakatimizning janubiy mintaqalarida, qish oylarida ham pomidorni gullashi 

---

uchun yorug’lik etarli bo’lsa, ekinlarni o’sishdan to’xtatib turish uslubi kam 
samarali va deyarli foydalanilmaydi.