Mavzu: okean osti zonalari

Materiklarning suvosti chekkalari. Shelf. Okean va dengizlar tagining nisbatan sayoz, tekislangan va qirg‘oqqa tutash bo‘lgan qismi shelf yoki materik sayozligi deb ataladi. Uning chuqurligi asosan 0 dan 200 m gacha bo‘lib, maydoni 31 mln. km2 dan ko‘proq yoki Dunyo okeani tagining 7 % maydonini egallaydi. Materik sayozligi deyarli gorizontal qiyalik bo‘lib, relefida do‘nglar, botiqlar, suvosti vodiylari, qadimgi materik muzliklarining izlari, silliqlangan qoyali toshlar, chekka morenalar ko‘p uchraydi. Shelfda qadimgi kontinental yotqiziqlar ham keng tarqalgan. Bu shundan dalolat beradiki, shelf yaqin vaqtlarga qadar quruqlik bo‘lgan. Materik muzliklarining erishi natijasida Dunyo okeanining sathining ko‘tarilishi dengiz sohilidagi quruqliklarni suv bosishiga sabab bo‘lgan.
Materik sayozligida relef hosil qiluvchi zamonaviy omillardan biri dengiz suvining ko‘tarilishi va qaytishidir. Ekvatorial va tropik dengizlari shelfida bundan tashqari turli xil relef shakllarini vujudga kelishida marjon poliplari va ohakli suvo‘tlari faol ishtirok etadi.
Materik yon bag‘ri. Shelfdan farqli ravishda materik yon bag‘rida okean tagining qiyaligi keskin orta boradi. Uning o‘rtacha qiyaligi 4º-6º atrofida, ba’zi joylarda 15º, 30º dan ham oshadi. Materik yon bag‘ri 200 m dan 3000-3500 m chuqurlikkacha bo‘lgan okean tagini o‘z ichiga oladi. Dunyo okeanida uning maydoni 24,5mln km2 ni tashkil etadi. Materik yon bag‘rining relef xususiyatlaridan biri vodiysimon suv osti kanonlari bilan parchalanganligidir. Bu yerda gravitatsion jarayonlar ancha faol bo‘lib, cho‘kindi materiallar shelfdan yon bag‘irlab yoppasiga asta-sekin sirg‘anib tushish jarayoni doimiy ravishda yuz berib turadi.
Materik yon bag‘rining vujudga kelishi ko‘pincha bu zonada yorqin sodir bo‘ladigan uzilma tektonika bilan uzviy bog‘liq. Vaholanki, materiklar uchun yer po‘stining ko‘tarilma vertikal harakatlari, okean lojesi uchun esa aksincha, yer po‘stining bukilish harakatlari harakterli. Yon bag‘irning ba’zi uchastkalarida pog‘onali uzilmalar taraqqiy etgan. Yuzasi katta kenglikka ega bo‘lgan pog‘onalar chekka polatolar deb ataladi. Materik yon bag‘rining pog‘onali uzilma relef shakllari Atlantika okeanining Patagoniya shelfi uchun harakterli. Materik yon bag‘rida monoklinal strukturalar yaxshi rivoj topgan.
Materik etagi. Materik etagi materik yon bag‘ri bilan okean lojesi, ayrim joylarda o‘tkinchi zona oralig‘ida joylashgan. Geomorfologik strukturasi asosan to‘lqinsimon qiya tekislik va past-baland tekisliklardan iborat. Maydoni 25,9 mln. km2. Geologik tuzilishiga ko‘ra yer po‘stining okean tagidagi qismi bilan materik qismi qo‘shilgan joydagi chuqur bukilmadan iborat bo‘lib, qalin cho‘kindi jinslar bilan qoplangan. Cho‘kindi jinslar asosan okean va dengizlarga kelib quyiladigan daryolarning loyqa oqiziqlaridan hosil bo‘ladi. Bunga Hind, Gang, Kongo, Missisipi daryolarining dengiz tagidagi keng suvosti vodiylari va mayda zarrachalardan tashkil topgan yoyilmalari misol bo‘la oladi. Buntan tashqari cho‘kindi jinslarning katta qismi suv qatlamidan ham cho‘kadi. Materik etagida suvosti abissal oqimlari harakat qilib, okean tagiga yaqin qatlamda suv massalarini vujudga keltiradi, chukindi jinslarni harakatga keltiradi, materik etagi va okean tagidagi cho‘kindilarni aralashtirib akkumulyativ relef shakllarini hosil qiladi. Bular cho‘kindi tizmalar deb ataladi.